درس تفسیر استاد درایتی

موضوع: حقوق انسان از منظر قرآن/حقّ ذاتى انسان بر خدا /حقّ حيات

جمع بندى

اگرچه كه بر اساس روايات، تشخيص حيطه ى حق حيات براى انسان ها كمى مشكل است اما به نظر مى رسد اسلام حتى براى كافر يا ملحدى كه منشأ هيچ فسادى در زمين نبوده و حيات او مانع از حيات معنوى بشريت نمى باشد، حق حيات قائل است و وجوب قتل مرتد (فطرى) به جهت تالى فاسد هايى بوده كه اختصاص به اين مورد داشته[1] و نمى توان چنين حكمى را تسرى به همه ى كفار يا مشركين داد يا از آن عدم به رسميت شناختن حق حيات از جانب اسلام نتيجه گرفت.

در تاييد مطالب فوق به آيه شريفه ى {إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَىٰ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ ۚ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا [2] }[3] نساء ٩٠ ، مى توان اشاره نمود كه خداوند متعال در فرض كناره گيرى دشمن از جنگ و پيشنهاد صلح، راهى براى غلبه بر آنان و تعدى و خون ريزى قرار نداده است.

بنابراين هرچند كه ممكن است در بازه ى زمانى خاص و وقائع تاريخى (قضية شخصية)، اسلام به حسب شرائط زمان و مكان حكم خاصى صادر نموده باشد اما اين شريعت جاودان حيات همه ى انسان ها حتى كسانى كه اعتقادى به اسلام ندارند، را محترم شمرده و در شرائط عادى اجازه تعدى و تجاوز به جان انسان ها را نمى دهد همچنان که در آیه شریفه ی {لا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ [4] }[5] ممتحنة ۸ ، خداوند متعال رفتار عادلانه و احسان و نیکی به کفاری که هیچ ابراز دشمنی با مسلمانان ننموده اند را تأیید نموده و ترک آن را تجویز نمی نماید[6] [7] بلکه بر اساس آیه ی {إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَىٰ إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ ۚ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ [8] }[9] ممتحنة ۹، رفتارهای خصمانه و نا ملائم را اختصاص به آن دسته از کفاری داده شده که برای مسلمانان ایجاد زحمت کرده و اقدام به ظلم نسبت به آنان نموده اند. [10]

فائده

١ - تا به اينجا در مقام اثبات حق ذاتى حيات براى انسان ها از منظر اسلام و قرآن بوديم اما در همين راستا با اين پرسش روبرو خواهيم بود كه آيا اين حق ذاتى قابل اسقاط و صرف نظر كردن است يا خير؟ [11]

بديهى است كه وقتى از ذاتى بودن اين حق سخن به ميان مى آيد، على القاعده اين حق حتى از طرف صاحب حق نيز قابل اسقاط نخواهد بود و لذا از منظر اسلام، خودكشى حرام مى باشد و امر به قتل خويش نافذ نبوده و موجب مصونيت قاتل نخواهد بود.

براى اثبات اين مدعا علاوه بر فطرت و عقل، به آيات ذيل نيز تمسك شده است :

    • {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ ۚ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا [12] }[13] [14]

    • {وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا [15] }[16] [17]

    • {وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛ وَأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ [18] }[19] [20]

به نظر مى رسد هيچ يك از آيات مباركات صراحت در حرمت خودكشى ندارد لكن در ميان تراث روايى، روايت هايى وجود دارد كه در ضمن استدلال به اين آيات، از آنجا كه اقدام به خودكشى بزرگترين كفران نعمت و دخالت در حوزه ى استحفاظى الهى بوده، آن را حرام بر مى شمارند [21] مانند :

    • قال : وقال الصادق عليه‌السلام : من قتل نفسه متعمدا فهو في نار جهنم خالدا فيها ، قال الله عزّ وجلّ : ( ولا تقتلوا أنفسكم إن الله كان بكم رحيما * ومن يفعل ذلك عدوانا وظلما فسوف نصليه نارا وكان ذلك على الله يسيرا ). [22]

    • محمد بن يعقوب ، عن محمد بن يحيى ، عن محمد بن الحسين ، عن صفوان ، عن معاوية بن عمار ، عن ناجية ، عن أبي جعفر عليه‌السلام ـ في حديث ـ قال : إن المؤمن يبتلى بكل بلية ويموت بكل ميتة إلا أنه لا يقتل نفسه. [23]