درس اصول استاد حمید درایتی

[1] بحوث في علم الأصول، الهاشمي الشاهرودي، السيد محمود، ج3، ص354.

[2] عکس :گاهی اوقات برای اثبات آنچه که مد نظرمان است ممکن است، به استدلال به قضیه دیگری نیاز داشته باشیم که با قضیه مورد نظر ما نوعی پیوستگی و ارتباط داشته باشد و بتوان از صدق آن به صدق مطلوب دست یافت. این نوع از دستیابی به موجب ملازمه ایی است که بین دو قضیه وجود دارد و ملازمه مذکور، بین هر قضیه و عکس مستوی و عکس نقیض آن برقرار است اینک به شرح این دو نوع عکس می پردازیم.عکس مستویعکس مستوی عبارت است از این که محل طرفین قضیه ( موضوع و محمول ) را عوض کنیم در حالی که کیف و صدق قضیه به جای خود باقی باشد. یعنی این که یک قضیه صادق را به قضیه دیگری تبدیل کنیم که قضیه دوم در صدق و کیف تابع قضیه اول باشد. طرق تبدیل این است که جای موضوع و محمول ( در قضایای حملیه ) یا جای مقدم و تالی ( در قضایای شرطیه ) عوض کنیم به نحوی که کیف قضیه و صدق آن تغیییر نکند، قضیه دوم را عکس مستوی ( لازم الصدق ) قضیه اول، می نامند( قضیه اول را نیز عین یا اصل می گویند ). بنابراین از صدق قضیه عین، می توان صدق عکس مستوی را نتیجه گرفت و البته نه برعکس ( از صدق عکس مستوی نمی توان به صدق عین پی برد).کلمه عکس در این جا به دو معنی به کار می رود: یکی عمل تبدیل و دیگری قضیه ایی که تبدیل در آن واقع شده است. این که می گوییم عکس در صدق تابع اصل ( عین ) است، به این معنی است که: اگر اصل صادق باشد، صدق عکس ضروری است.پس در این جا می توان اینطور نتیجه گرفت که:اگر اصل صادق باشد، عکس آن صادق است.اگر عکس کاذب باشد، اصل آن کاذب است.قاعده دوم، چنانکه معلوم است، منشعب از قاعده اول است.شرایط عکس:عکس قضیه با قید سه شرط انجام می شود:تبدیل طرفینبقاء کیفبقاء صدقاما بقاء کمیت قضیه در عکس شرط نیست. قید بقاء صدق ایجاب می کند که در بعضی قضایا بقای کمیت نیز رعایت شود و در بعضی دیگر چنین نیست.اکنون به مثال های زیر توجه نمایید:اصل: هر الف، ب است — عکس: بعضی از ب، الف است.اصل: هیچ الف، ب نیست — عکس: هیچ ب، الف نیست.بعضی مایع ها آب هستند – عکس صادق آن – بعضی آب ها مایع هستند.بعضی از پرندگان سفید هستند – عکس صادق آن – بعضی سفید ها پرنده هستند.بعضی از انسان ها ناطق هستند – عکس صادق آن – بعضی ناطق ها انسان هستند.عکس نقیض.عکس نقیض دومین عکس قضیه است، و می توان از صدق قضیه، صدق عکس نقیض آن را استنتاج نمود که خود به دو دسته زیر تقسیم می گردد:عکس نقیض موافقعکس نقیض مخالفعکس نقیض موافق : عبارت است از تبدیل نقیض طرفین قضیه با بقای صدق و کیف. به عبارت دیگر این عکس را موافق می گویند زیرا در کیف موافق با اصل است. مثال:هر نویسنده ایی انسان است — هر غیر انسانی، غیر نویسنده است.هیچ فلزی عایق نیست — برخی از غیر عایق ها(هادی ها) غیر فلز نیستند.بعضى انسان ها دانشجو هستند — بعضى از غير دانشجوها غيرانسان هستند.برخی از اعداد اول، زوج(غیر فرد) نیستند — برخی از اعداد غیر زوج(فرد)، غیر عدد اول نیستند.هرگاه اگر این عدد زوج باشد، آنگاه بر دو قابل قسمت است — هرگاه اگر این عدد بر دو قابل قسمت نباشد، آنگاه زوج نیست.عکس نقیض مخالف : از این جهت آن را مخالف می گویند زیرا در کیف با اصل، مخالف است. عکس نقیض مخالف به این ترتیب است که نقیض محمول را به موضوع و عین موضوع را به محمول تبدیل کنیم و کیف قضیه را تغییر دهیم و صدق آن را حفظ کنیم، به عبارت دیگر عکس نقیض مخالف عبارت است از قرار دادن مقابل محمول به جای موضوع و قراردادن خود موضوع به جای محمول با تغییر کیف و بقای صدق قضیه از جهت کمیت عکس نقیض مخالف همان حکم عکس قضیه موافق را داراست. البته باید توجه داشته باشیم که معنی و مفهوم عکس نقیض یکی بیشتر نیست و فقط روش انجام آن دو گونه است ولی ما برای درک بهتر شما آن را در دو سته به صورت مجزا شرح دادیم، زیرا معنی قضیه: هر غیر انسانی غیر نویسنده است، همین است که: هیچ غیر انسانی نویسنده نیست. مثال:هر دانشجویی انسان است — هیچ غیر انسانی، دانشجو نیست.هیچ فلزی عایق نیست — برخی از غیر عایق ها(هادی ها)، فلز هستند.برخی از اعداد اول زوج نیستند — برخی از عددهای غیر زوج(فرد)، عدد اول هستند.هرگاه این عدد زوج باشد، آنگاه بر دو قابل تقسیم است — هرگز چنین نیست که اگر این عدد بر دو قابل تقسیم نباشد، آنگاه زوج باشد

[3] بحوث في علم الأصول، الهاشمي الشاهرودي، السيد محمود، ج3، ص355.