< فهرست دروس

درس اصول استاد حمید درایتی

99/11/25

بسم الله الرحمن الرحیم

 

 

موضوع: المفاهيم/عام و خاص /جمع بندی تمسک به عام در شبهه مصداقیه

 

٣- يكى از مهم ترين نكات، انقسامات قضية و آثار مرتبط آن است كه عبارتند از :

قضية :

    1. موجبة :

            2. بسيطة [1] :

                        3. محصلة [2] — زيد قائم

                        4. سالبة المحمول [3] — زيد هو الذى ليس بقائم

                        5. معدولة :

                                    6. معدولة الموضوع — كل غير مؤمن جاهل

                                    7. معدولة المحمول — كل مؤمن غير جاهل

                                    8. معدولة الطرفين — كل غير انسان غير شاعر

            9. مركبة [4] :

                        10. محصلة — زيد قائم لا دائما

                        11. سالبة المحمول — زيد هو الذى ليس بقائم لا دائما

                        12. معدولة :

                                    13. معدولة الموضوع — كل غير مؤمن جاهل لا دائما

                                    14. معدولة المحمول — كل مؤمن غير جاهل لا دائما

                                    15. معدولة الطرفين — كل غير انسان غير شاعر لا دائما

    16. سالبة :

            17. بسيطة :

                        18. محصلة — ليس زيد قائما

                        19. سالبة المحمول — ليس زيد هو الذى ليس بقائم

                        20. معدولة :

                                    21. معدولة الموضوع — ليس كل غير مؤمن جاهل

                                    22. معدولة المحمول — ليس كل مؤمن غير جاهل

                                    23. معدولة الطرفين — ليس كل غير انسان غير شاعر

            24. مركبة :

                        25. محصلة — ليس زيد قائما دائما

                        26. سالبة المحمول — ليس زيد هو الذى ليس بقائم دائما

                        27. معدولة :

                                    28. معدولة الموضوع — ليس كل غير مؤمن جاهل دائما

                                    29. معدولة المحمول — ليس كل مؤمن غير جاهل دائما

                                    30. معدولة الطرفين — ليس كل غير انسان غير شاعر دائما

 

با توجه به قاعده (ثبوت الشئ فرع ثبوت مثبَت له) كه از مسلمات بوده و قابل تخصيص نمى باشد، در قضاياى موجبة اثبات حكم منوط بر وجود موضوع مى باشد و نسبت به اين نكته تفاوتى بين اثبات امر وجودى وموجبة محصلة (زيد قائم) و اثبات امر عدمى و موجبة معدولة المحمول (زيد لا قائم) نمى باشد و همچنين قضية موجبة سالبة المحمول (زيد هو الذى ليس بقائم) نيز كه سالبة محصلة نعت موضوع آن مى باشد، استثناء از اين قاعده نخواهد بود.

منشأ عدم تفاوت بين اين قضايا عبارت از آن است كه در شكل گيرى قضية موجبة و اثبات محمول براى موضوع حتما بايد رابطه اتحاد و هوهوية بين موضوع و محمول وجود داشته باشد هرچند كه قضية موجبة، معدولة المحمول باشد فلذا گفته شده است كه اساسا قضية موجبة معدولة منحصر به اَعدامى مى باشد كه از نوع ملكات باشد زيرا اثبات وحدت ميان يك شئ و عدم امرى كه حتى قابليت وجود آن را ندارد، ممكن نخواهد بود و براى اثبات وحدت حداقل وجود به نحو ملكة لازم است .[5]

 

٤- موضوع هر حكمى در جملات خبرية و انشائية بايد مفرد يا در حكم مفرد (نسبة ناقصة) باشد فلذا حتى اگر يك نسبة تامة (جاءك زيد) موضوع حكمى قرار بگيرد مبدل به يك نسبة ناقصة مى شود (إن جاءك زيد فاكرمه). اين نكته بدان سبب است كه براى حصول نسبة تامة (ثبوت حكم براى موضوع) بايد قضية متضمن دلالة تصديقية باشد و دلالة تصديقية از چند دلالة تصورية بدست مى آيد. بنابراين أجزاى قضية بايد متضمن دلالة تصورية باشند تا از برقرارى نسبة بين آن ها، دلالة تصديقية به وجود آيد و دلالة تصورية تنها از مفرد يا نسبة ناقصة حاصل مى گردد.[6]

 

٥- از آنجا كه تخصيص (چه متصل و چه منفصل) مفهم مضيّق بودن موضوع حكم در حوزه اراده جدى متكلم مى باشد، امكان ندارد كه بين اراده جدى عموميت و شمول و بين تخصيص جمع شود هرچند ظهور كلام در عموميت باشد (نظير موارد مخصص منفصل كه ظهور عام منعقد باقيست)، زيرا جعل حكم منوط به وجود مقتضى و فقدان مانع است و حال آنكه در موارد تخصيص يا مقتضى براى حكم وجود ندارد (در صورتى كه خاص جزء اقتضاء باشد) و يا مانعى نسبت به اقتضاء وجود دارد و با نبود مقتضى و يا وجود مانع، اراده جدى داشتن نسبت به حكم مصداق تعارض بوده و ممكن نخواهد بود.

بنابراین نسبت به موضوع حكم بعد از تخصيص و تضييق اراده جدى متكلم سه حالت قابل تصوير است :

    1. عدم نعتى به صورت معدولة المحمول ( أكرم علماء غير الفساق اى العدول)

    2. عدم نعتى به صورت سالبة المحمول (العلماء الذين لا يكونون فساقا أكرمهم)

    3. سالبة محصلة (إذا لم يكن العالم فاسقا فأكرمه)

بايد توجه داشت كه تنها در حالت سوم، موضوع حكم سالبة است و توهم جريان استصحاب عدم أزلى نسبت به آن وجود دارد و الا نسبت به دو حالت اول كه موجبة هستند، استصحاب عدم أزلى بى فايده است زيرا اثبات عدم قيد براى موضوع معدوم ارتباطى به موضوع حكم كه وجود موضوع با عدم تقيد است، نخواهد داشت؛ اما با توجه به ايجابى بودن حكم و متفرع شدن حكم اثباتى (إكرام) بر موضوع در هر سه حالت، حتى نسبت به حالت سوم نيز استصحاب عدم أزلى قابل جريان نمى باشد زيرا اثبات حكم متفرع بر وجود موضوع است و در فرض عدم أزلى مخصص، موضوع هم معدوم بوده و اساسا اثبات حكم براى موضوع معدوم معقول نيست. به عبارت دیگر استصحاب عدم أزلى نمى تواند موضوع يك حكم اثباتى بسازد، بخلاف حكم سلبى كه لازمه ى سلب حكم اثبات موضوع آن نيست بلكه با سالبة بانتفاء موضوع نيز سازگار مى باشد.[7]


[1] البسيطة هي القضية التي حقيقتها ومعناها، إما إيجاب فقط، كقولنا، كل إنسان حيوان بالضرورة، فإن معناه ليس إلا إيجاب الحيوانية للإنسان؛ وإما سلب فقط، كقولنا: لا شيء من الإنسان بحجر بالضرورة، فإن حقيقية ليست إلا سلب الحجرية عن الإنسان.الشريف الجرجانى، كتاب التعريفات.
[2] در هر قضیه حملیه، موضوع و محمول دو رکن اصلی تشکیل دهنده قضایاست. ولی هریک از آن‌ها گاه چیزی موجود و دارای تحقق هستند، یا صفتی برای شیء موجودند، مانند انسان و جاندار و خردمند و مهرورز؛ یا اینکه بر آن‌ها حرف سلب داخل می‌شود و آن را از تحصل و تحقق خارج می‌کند، مانند ناانسان، نادان و مانند آن. به این جهت قضیه حملیه را به دو قسم محصله و معدوله تقسیم کرده‌اند :← محصلة :قضیه‌ای است که موضوع و محمول آن امر محصل است و هیچ گونه قید سلبی بر موضوع و محمول داخل نشده است، البته لزوما شرط نیست که قضیه محصله موجبه باشد، می‌توان قضیه سالبه را نیز به محصله و معدوله تقسیم کرد. از باب نمونه وقتی گفته می‌شود "هوا پاک است"، این قضیه یک قضیه موجبه محصله است، ولی وقتی گفته می‌شود "هوا پاک نیست" باز هم یک قضیه محصله بیان شده است. نامگذاری یک قضیه به محصله در گرو تحصل داشتن موضوع و محمول است نه این که خود قضیه موجبه باشد یا سالبه.← معدوله :قضیه‌ای است که موضوع یا محمول یا هردوی آن‌ها معدول است، یعنی سلب، قید موضوع یا محمول است، اعم از این که موجبه باشد یا سالبه. وقتی گفته می‌شود "هر نادانی نابردبار است"، یک قضیه موجبه معدوله الطرفین است، بر موضوع و محمول هر دو پیشوند منفی کننده وارد شده است، در صورتی که سالبه باشد گفته می‌شود "هر نابالغی نادان نیست". چنان که وقتی گفته شود "هوا ناپاک است"، یک قضیه موجبه معدوله المحمول بیان شده است و هنگامی که گفته می‌شود "هوا ناپاک نیست"، یک قضیه سالبه معدوله المحمول بیان شده است. از آن طرف اگر گفته شود "ناشکیبا بیمار است" یک قضیه موجبه معدوله الموضوع بیان شده و اگر گفته شود "نابردبار موفق نیست" یک قضیه سالبه معدوله الموضوع بیان شده است. مظفر، المنطق.
[3] قضيه سالبة المحمول را ملاصدرا کراراً در کتاب اسفار ذکر کرده و پايه ي منطقي برخي از نظريات بديع خود قرار داده است. از جمله در بحث امکان اين نوع قضيه را تنها راه صحيح تصوير معني امکان اعلام کرده و مي گويد امکان، که پيش خود يک معني سلبي تحصيلي است، هنگامي که صفت ماهيات ممکن قرار مي گيرد، به صورت سالبة المحمول واقع خواهد شد، و غير از اين هم ممکن نيست. الموجبة السالبة المحمول عبارتند از : ما يجعل فيه السالبة المحصلة نعتا للموضوع نحو زيد هو الذي ليس بقائم.
[4] المركبة هي القضية التي حقيقتها تكون ملتئمة من إيجاب وسلب، كقولنا: كل إنسان ضاحك لا دائما، فإن معناها: إيجاب الضحك للإنسان وسلبه عنه بالفعل. واعلم أن المركب التام المحتمل للصدق والكذب يسمى، من حيث اشتماله على الحكم: قضية، ومن حيث احتماله الصدق والكذب: خبرا، ومن حيث إفادته الحكم: إخبارا، ومن حيث كونه جزء من الدليل: مقدمة، ومن حيث يطلب بالدليل: مطلوبا، ومن حيث يحصل من الدليل: نتيجة، ومن حيث يقع في العلم ويسأل عنه: مسألة، فالذات واحدة، واختلافات العبارات باختلافات الاعتبارات. الشريف الجرجانى، كتاب التعريفات.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo