درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: مفاهیم/ مفهوم شرط/ تعدد شرط و اتحاد جزاء

مرحوم اخوند عبارتی در کفایه اورد است که در ان اختلاف شده است. ایشان فرموده است که اگر از مفهوم یکی از جملات شرطی رفع ید کنیم مشکل حل می شود.

که عده ای گفته اند این وجه پنجمی است و عده ای هم گفته اند این وجه در ذیل وجه 2 است.

اشکال اقای خویی به این کلام اخوند:

رفع ید از مفهوم یک جمله باعث رفع تعارض نمی شود چون در یک طرف تعارض حل می شود اما در طرف دیگر تعارض باقی است چون گفتیم تعارض بین مفهوم جمله الف با منطوق ب است و مفهوم جمله ب با منطوق جمله الف است لذا رفع ید از یک مفهوم مشکل را حل نمی کند.

وجه پنجم مرحوم نایینی:

ایشان در وجه پنجم خود می فرماید: هر یک از شرط ها علت مستقل برای تحقق جزا هستند اما هر یک از این شرط ها عدل و بدیل یک دیگر اند

به عبارت دیگر هر شرط ما بیانگر احد شرایط است یعنی اگر یکی از خفای اذان و یا جدران بود برای تحقق مشروط کافی است.

به عبارت سوم هر یک از شرط ها شرط مستقل هستند اما شرط منحصر نیستند.

که مرحوم خویی از این تعبیر به جامع انتزاعی کرده است.

تفاوت این راه حل با راه حل اول

راه اول منکر اصل مفهوم بود اما این وجه می گوید مفهوم داریم اما مفهوم جامع انتزاعی است که یکی از شروط اگر تحقق یابد نماز قصر می شود.

اشکال مرحوم خویی به اقای نایینی:

4 احتمال بیشتر در مساله نیست که این احتمال همان احتمال دوم اخوند است که جامع است.

اما نکته ای که وجود دارد که مرحوم خویی جامع را توسع داد و جامع انتزاعی و ماهوی تفسیر کردند اما چون اخوند فقط جامع ماهوی تعبیر کرد نه انتزاعی، لذا احتمال مرحوم نایینی طبق کلام اخوند درست است. پس نزاع لفظی است.

کلام مرحوم اغاضیا در تصویر دیگری از راه حل ها:

در موارد تعدد شرط و اتحاد جزا 3 ظهور وجود دارد که این 3 ظهور باعث تعارض منطوق با مفهوم می شود

1: ظهور جمله شرطیه در استقلال هر یک شرط ها در تحقق جزا. پس هر شرط علت تامه است که اگر به هر دلیلی از این ظهور رفع ید کردیم تعارض مفهوم و منطوق حل می شود.

2: هر یک از شرط ها ظهور دارند که با عنوان خاص خود شرط اند نه این که این شروط مصداق و یا مشیر به عنوان واقعی دیگری باشد که اگر از این ظهور رفع ید کنیم که بگوییم هر دو مصداق علت واقعی هستند در این صورت هم مشکل حل می شود.

3: ظهور اطلاق هر شرطی در انحصار که هر یک از خفای اذان و خفای جدران در انحصار است.

اشکال مرحوم اصفهانی به اخوند:

مختار اخوند جامع حقیقی است و مرحوم اصفهانی می گوید اگر برهان الواحد در کلام اخوند تمام باشد دیگر راه حل هایی که ایشان ذکر کرده است باطل است پس 4 راه حل اخوند یا باید به این راه حل برگردد و یا وجهی که می گفت که هر دو علت مصداق یک وجه جامع است چون در ان وجه هم قاعده الواحد رعایت شده است.

به عبارت دیگر: 2 راه حل وجود دارد یا مجموع با هم شرط است یا جامع حقیقی وجود دارد و حتی راه حل پنجم (جامع انتزاعی) هم باطل است.

دفاع استاد از اخوند:

الا اینکه بگوییم مراد از اخوند صرفا حل تعارض منطوق و مفهوم بود و به مشکلات دیگر نظیر اشکال الواحد به دیگر وجوه کاری ندارد.

مختار مرحوم نایینی:

در مثل این موارد 2 اطلاق با هم تعارض دارد 1 اطلاق جمله شرطیه در علیت تامه و دیگری اطلاق جمله شرطیه در علیت منحصره.

و چون هر دو اطلاق هستند و دو اطلاق به لحاظ قوت در یک درجه اند لذا ترجیحی بر اطلاق واوی یا اوی وجود ندارد لذا چون هم رتبه اند تعارض و تساقط می کنند و در این موارد اصلی لفظی هم وجود ندارد لذا باید به اصل عملی رجوع کنیم که برائت از وجوب قصر است پس نتیجه این می شود که اگر خفای اذان بود اما جدران نبود در این صورت وجوب قصر لازم نیست که نتیجه این می شود که مجموع دو شرط علت قصر است.

ان قلت: دو اطلاق مساوی نیستند بلکه یک اطلاق مقدم است ان اطلاقی که علیت را می فهمیم مقدم بر اطلاقی است که انحصار را می فهمیم چون اول باید علت باشد تا بعد منحصره یا غیر منحصره شود پس چون در دو رتبه اند تعارض و تساقط نمی شود و وقتی اطلاق اول شکل گرفت اصلا اطلاق دوم شکل نمی گیرد.

قلت: تعارض در این جا به علم اجمالی است و لذا مرجح نمی شود چون می دانیم که یا اطلاق واوی نیست یا اطلاق اوی نیست و لذا نباید در این جا دنبال مرجح گشت.

دنبال مرجح رفتن زمانی است که تعارض به خاطر علم اجمالی نباشد مثلا اگر دو دلیل باشد و دلیل سوم بگوید یکی از دو دلیل اول کاذب است در این جا ما دنبال مرحج بین دو دلیل اول می گردیم اما در این جا چون علم اجمالی داریم نمی شود به مرجح رجوع کرد.