درس اصول استاد حمید درایتی
1400/03/11
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: المفاهيم/عام و خاص /تخصیص قرآن به خبر واحد- جمع بندی تعامل آیات و روایات
نزاع دوم - ملاك سنجش موافقت يا مخالفت كتاب در روايات
نسبت به كيفيت سنجش توافق يا تخالف قرآن در روايات سه نظريه وجود دارد :
• ظاهر الفاظ روايات (بدون در نظر گرفتن قرائن منفصلة) ملاك سنجش است.
• مراد جدى از روايات ملاك سنجش است.
• مجموع ظاهر الفاظ و مراد جدى آن ملاك سنجش است.
قائلين مبنای اول معتقدند حكم تعبدى انحلالى نسبت به عدم اعتبار روايت مخالف كتاب ظهور در سنجش تك تك اخبار به تنهايى و فارغ از روايات ديگر دارد خصوصا با در نظر گرفتن اين نكته كه زمان بیان مخصصات و قيود در عصر صدور أخبار طرح مخالف كتاب، به پایان نرسیده بوده و همه روایات در معرض تخصیص و تقیید بوده اند.
همچنين مبناى دوم ناشى از استظهار از أخبار طرح مخالف كتاب مى باشد. آنان معتقدند عدم حجيت نيز مانند حجيت هميشه ناظر بر مراد جدى روايات است نه مراد استعمالى آن ها و با مراد جدى مناسبت دارد [1] . بديهى است كه با وجود مخصص يا مقيد منفصل، معناى ظاهرى روايت معتبر نخواهد بود فلذا سنجش آن با قرآن و اسقاط اعتبار از آن لغو مى باشد.
مبناى سوم نيز بر اساس دو محور است : اول آنكه از أخبار طرح استظهار روشن و محرزى وجود ندارد و معيار سنجش در آن مجمل است. دوم آنكه با توجه به عموميت ادله حجيت خبر واحد، قدرميقن از بى اعتبارى خبر واحد ثقة آن روايتى خواهد بود كه مجموع ظاهر الفاظ و مراد جدى آن مخالف با قرآن باشد. [2]
نزاع سوم - شموليت خبر مخالف كتاب نسبت به أخبار غير متباين
آنچه از أخبار طرح مسلّم است، بى اعتبارى رواياتى مى باشد كه نسبت آن با قرآن تباين باشد اما اطلاق مخالفت كتاب بر رواياتى كه نسبت آن ها غير تباين است به شرح ذيل است :
• رابطه ى آيات و روايات، عموم و خصوص من وجه باشد :
⁃ نظريه آيت الله خوئى — ايشان معتقدند أخبار طرح شامل روايات عام و خاص من وجه نيز مى شود.[3]
⁃ نظريه مرحوم صدر — ايشان معتقدند أخبار طرح شامل روايات عام و خاص من وجه نمى شود.[4]
• رابطه ى آيات و روايات، عموم و خصوص مطلق باشد :
⁃ آيات أخص مطلق باشد
⁃ روايات أخص مطلق باشد :
‣ برخى قائل اند أخبار طرح شامل روايات أخص مطلق مى شود.
‣ مشهور اصوليين (مانند مرحوم آيت الله خوئى[5] و صدر[6] و شهيدى) قائل اند أخبار طرح شامل روايات أخص مطلق نمى شود.
نزاع چهارم - شموليت خبر مخالف كتاب نسبت به أخبار أخص مطلق مستوعب
بنابر نظريه ى صحيح كه مخالفت كتاب بر أخبارى كه نسبت آن ها با آيات عموم و خصوص مطلق است و جمع عرفى بين آن ها وجود دارد، اطلاق نمى شود نوبت به اين بحث مى رسد كه اگر چند روايت بدين شكل وجود داشته باشد و لازمه ى اعتبار آن ها و تخصيص آيات به وسيله ى آنان، عدم بقاء فرد و مصداق براى آية باشد، آيا اطلاق خبر مخالف كتاب بر آن ها مى شود يا خير. نسبت به اين مسأله دو قول وجود دارد :
• مبنای اول — أخبار طرح شامل خبر اخصّ مستوعبِ کتاب می شود.
• مبنای دوم — أخبار طرح شامل خبر اخصّ مستوعبِ کتاب نمی شود.
نزاع پنجم - شموليت خبر مخالف كتاب نسبت به أخبار مخالف اطلاق آيات
همچنان كه اگر روايتى مخالف با عموميت آيات باشد، اطلاق مخالف كتاب بر آن محل تأمل بود، اطلاق أخبار طرح بر رواياتى كه مخالف با اطلاق آيات هستند نيز محل اختلاف است :
• نظريه مرحوم آيت الله خوئى — أخبار طرح شامل روایت مخالف عموم کتاب مى شود ولی شامل روایت مخالف با اطلاق كتاب نمى شود.[7]
• نظريه مرحوم صدر — در شمول اخبار طرح ، تفاوتی بین روایت مخالف عموم کتاب یا اطلاق آن نیست.
نزاع ششم - شموليت خبر مخالف كتاب نسبت به أخبار قطعى الصدور
آيا همچنان كه مقتضاى أخبار طرح، عدم اعتبار أخبار آحادى است كه مخالف با كتاب باشد، اين ادله اقتضاء بى اعتبارى أخبار قطعى الصدورى كه مخالف با كتاب هستند را نيز دارد يا خير. نسبت به اين مسأله سه قول وجود دارد :
• نظريه مرحوم صدر — اگرچه أخبار طرح ناظر بر أخبار آحاد است لكن عرف إلغاء خصوصيت نموده و مخالفت كتاب را حتى در خبر قطعى الصدور موجب بى اعتبارى مى داند.
• نظريه استاد شهيدى — أخبار طرح فقط شامل روايات قطعى الصدور نبوى مى شود كه احتمال تقية در آن منتفى است ولى إلغاء خصوصيت از خبر واحد به روايات قطعى الصدورى كه احتمال تقية در آن وجود دارد، ثابت نيست.
• نظريه سوم — أخبار طرح شامل هيچ روايت قطعى الصدورى نمى شود، خواه نبوى باشد و خواه غير نبوى.
نزاع هفتم - دلالت أخبار طرح خبر مخالف كتاب
اگرچه روايات طرح خبر مخالف كتاب به مضامين و طوائف مختلف وجود دارد لكن نسبت به مدلول آن سه احتمال وجود دارد :
• احتمال اول — مدلول أخبار طرح، عدم صدور خبر واحدى است كه مخالف با قرآن باشد.
• احتمال دوم — مدلول أخبار طرح، عدم حجيت خبر واحدى است كه مخالف با قرآن باشد.
• احتمال سوم — مدلول أخبار طرح، عدم حجيت ظهور خبر واحدى است كه مخالف با قرآن باشد.
بر اساس احتمال اول، أخبار طرح معارض قول راوى به صدور خبر مخالف كتاب از امام عليه السلام خواهد بود و نتيجه ى آن سقوط اصل خبر مى باشد. بر اساس احتمال دوم، أخبار طرح معارض با ادله ى حجيت خبر واحد خواهد بود كه نتيجه ى آن تخصيص عموميت آن ادله مى باشد و لازمه ى بى اعتبارى أصل روايت مخالف كتاب، عدم جواز تمسك به حصة ى غير مخالف كتاب از آن روايت است. بر اساس احتمال سوم، أخبار طرح معارض با ادله ى حجيت ظواهر خواهد بود كه نتيجه ى آن تخصيص عموميت آن ادله و بى اعتبارى خصوص فقره اى از روايت است كه مخالف كتاب مى باشد و لازمه ى آن، جواز تمسك به حصة غير مخالف كتاب از آن روايت است.
