درس اصول استاد حمید درایتی
97/07/29
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: برسی مفاد قاعده ملازمه (کلما حکم به العقل حکم به الشرع)
جمع بندی استاد در کلام مرحوم اصفهانی:مرحوم اصفهانی گفت: در مواردی که حکم عقل وجود دارد حکم شارع موضوع استحقاق عقوبت را می سازد پس معنی دارد که شارع هم حکم کند و تنها محذور لغویت بود که ان هم با اثر استحقاق عقوبت از بین می رود علاوه بر این که استحقاق عقوبت ایجاد داعویت می کند پس اگر امر و نهی شارع موضوع استحقاق عقوبت را بسازد جا دارد شارع هم بر طبق احکام عقلی حکم کند.
اما نکته ای که مرحوم اصفهانی گفت این بود که موضوع استحقاق عقوبت با حکم عقل ساخته شد پس دیگر به امر ونهی شارع نیازی نیست تا موضوع استحقاق عقوبت را بسازد. چون صرف عدم رعایت احکام عقلی خروج از ذی رقییت است و ظلم بر مولی است لذا عبد استحقاق عقوبت دارد چون مخالفت با حکم عقل مخالفت با شارع است چون شارع هم جز عقلا است بلکه رئیس عقلا است پس نمی شود که عقلا چیزی را بپسندند ولی شارع ان را نپسندند پس چون مخالفت عقلا من جمله شارع شده است پس از ذی رقیت خارج شده است و مستحقق عقاب است و لذا نیازی نیست تا شارع دوباره حکم بر طبق حکم عقل، حکم کند.
و سپس ایشان استدلال دومی هم مطرح کرد: حکم عقلایی موضوع استحقاق عقوبت است یعنی عقلا هم اگر کسی حکم انها را نادیده بگیرد ان را مستحق مجازات می دانند لذا این حق را به شارع هم می توان داد چون شارع هم جز عقلا است.
استاد:
جواب از اشکال اول: این که عبد مخالفت با حکم عقلا و من جمله شارع کرد این به معنی استحقاق عقوبت اخروی نیست چون قبح رعایت نکردن حکم عقلایی این است که حکم مجموع عقلا رعایت نشده است نه یک عاقل خاص که اگر مخالفت با حکم یک عاقل شود هیچ عقوبتی از ناحیه عقلا متوجه عاصی نیست. پس مخالفت با مجموع عقلا استحقاق عقاب دارد نه شارع فقط لذا مخالفت حکم عقلا خروج از ذی عبودیت شارع نیست چون حکم او به عنوان این که در جمع عقلا بود اثر داشت نه به صورت خاص.
به عبارت دیگر مخالفت خاص با شارع خروج از ذی عبودیت است نه این که به عنوان احد من العقلا و عقلا هم مخالفت با انها خروج از ذی عبودیت شارع نیست چون شارع بما هو عاقل همان چیزی را می گوید که عقلا می گویند.نکته: روشن است که بحث ما در احکام ارشادی شارع بما هو عاقل است نه مولوی چون شارع می تواند در جایی که حکم عقلا هم هست اعمال مولویت کند و حکم مولوی کند که این از محل بحث خارج است. چه انکه مرحوم اصفهانی هم گفت در این موارد اصلا شارع نمی تواند اعمال مولویت کند چون حکم او لغو است که مراد همان حکم مولوی بود.
جواب از اشکال دوم: خود ایشان از این نظریه خود کمی عدول کرد و گفت کلام ما در تادیبات صلاحیه درست است نه در اخلاق فاضله که گذشت.
که سخن ما این است که در تادیبات صلاحیه هم امروزه می گویند هدف از این نوع تادیبات پیش گیری از جرم است یعنی خاطی حکم عقلا را مثلا زندانی می کنند تا این که جرمی اتفاق نیفتد که این مبنا در مجازات در جهنم معنی ندارد چون دیگر انجا جرمی از ما صادر نمی شود پس نمی شود گفت که غیر مواردی که ملاک عدم وقوع جرم باشد باز هم عقلا به ملاک حکم خودشان مستحق عقاب بدانند. به عبارت دیگر چون که مبنای عقلا پیش گیری از جرم است لذا با این حکم عقلا نمی شود مجازات اخروی را ثابت کرد چون بحث پیش گیری از جرم در اخرت معنی ندارد پس مرحوم اصفهانی نمی تواند با این استحقاق عقاب در حکم عقلا مجازات اخروی را ثابت کند چون مجازات اخروی فلسفه دیگری دارد که نیاز به موضوع دوم دارد که ان عصیان از امر و نهی شارع است.پس نتیجه این شد که حکم شارع لغو نیست و موجب تشدید اراده و انگیزه می شود سوال دیگری که مطرح شد این بود که شارع می تواند حکم به وجوب کند اما در ترکش عقاب باشد؟بله می شود چون معنی وجوب اراده تامه شارع است و شارع امری را به طور حتم از عبد خواسته است اما در ترکش عقاب قرار نداده است این را در بحث حکم که مستبطن جزا هست برسی شد و لکن چون بحث کلامی است باید در محل خودش برسی شود.
کلام مرحوم نایینی:[1]
صاحب فصول در ذیل کلام اخباری ها که منکر حجیت قطع از غیر کتاب و سنت شده اند قاعده تبیعت و ملازمه را انکار کرده است و مرحوم نایینی این بحث را به 4 مساله تقسیم کرده است:1: ایا احکام شرعی تابع مصالح و مفاسد است؟
2: ایا عقل حسن و قبح افعال را درک می کند؟
3: ایا بین حکم شرع و عقل ملازمه ای است؟
4: مدعی اخباریین چیست؟
که توضیح کلام سیاتی...
