درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: مباحث قطع/تجری /استحقاق عقوبت

فصل سوم - بحث كلامى

بايد توجه داشت هر آنكس كه در بحث فقهى قائل به حرمت تجرّى (فعل متجرّىٰ به و يا عزم بر عصيان) شده باشد بالتبع قائل به استحقاق عقوبت متجرّى هم خواهد بود، اما قائلين به عدم حرمت تجرّى بايد از اين مسأله ى كلامى نيز بحث كنند كه آيا اقدام به تجرّى از جهت قُبح فعلى يا فاعلى (با صرف نظر از عدم حرمت آن)، استحقاق عقوبت خواهد داشت يا خير؟

مرحوم اصفهانى قبل از ورود به اصل بحث استحقاق عقوبت در تجرّى، متذكر دو نكته مى شوند :[1]

اول - ملاك اجراى عقوبت متمايز با ملاك استحقاق عقوبت است زيرا استحقاق عقوبت بر پايه ى عدل و ظلم مى باشد در حالى كه مبناى إعمال عقوبت، حكمت الهى خواهد بود. به عبارت دیگر اصل استحقاق عقوبت داشتن يك شخص، دائر مدار آن است كه مؤاخذه ى او عدل باشد نه ظلم، اما عادلانه بودن عقوبت آن بدين معنا نيست كه حتما بايد آن عقوبت به فعليت هم برسد و شارع مقدس او را مؤاخذه نمايد بلكه إعمال عقوبت منوط بر حكمت الهى خواهد بود و ترك مواخذه ى اين چنين شخصى، ظلم نمى باشد.

دوم - اگرچه كه نوع عقوبت شرعى و كميّت و كيفيت آن، جعلى و به اعتبار شارع مقدس مى باشد اما اين اختلاف نظر وجود دارد كه آيا استحقاق عقوبت نيز جعلى است و يا عقلى؟

مرحوم اصفهانى بعد از بيان اين دو نكته مى فرمايند كه اگر استحقاق عقوبت را امر جعلى بدانيم (كما ادعى شيخ الرئيس)، وجود آن منوط بر إنذار شارع و بيان شرعى خواهد بود و از آنجا كه شارع صرفا به بيان استحقاق عقوبت مرتكب معصيت واقعى پرداخته است، متجرّى مستحق عقوبت نمى باشد ؛ لكن اگر استحقاق عقوبت را امر عقلى بدانيم اگرچه كه دليل شرعى بر مستحق عقوبت بودن شخص متجرّى وجود ندارد اما با وجود درك عقل به قُبح مستتبع عقاب، استحقاق عقوبت وجود خواهد داشت و مؤاخذة او عادلانه مى باشد.

اشكال

به نظر مى رسد از آنجا كه خطاب متجرّى به عنوان تجرّى ممكن نيست، روايات نية كافر و قصد سوء اگر تمام باشد، مى تواند تحديد عقوبت متجرّى و مقتضى مؤاخذه او بشمار آيد.

مرحوم صدر مى فرمايند بر اساس مبناى حقّ الطاعة و قُبح اقدام به ظلم كه جامع بين معصيت و تجرّى مى باشد، على القاعده متجرّى مستحق عقوبت نيز خواهد بود كه متعلّق اين استحقاق از منظر عقلاء عقوبت تأديبى [2] و از منظر مولى، عقوبت قصاصى به جهت سلب حقّ مولويت خواهد بود.[3]