درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: المطلق و المقيد/اعتبارات ماهيات /مختار مرحوم اصفهانی

تنبيه دوم - براساس نظر مرحوم اصفهانى انقسامات ماهيت بدين شرح است :[1]

    • ماهيت مهملة — نظر به خصوص ذات و ذاتيات.

    • ماهيت بشرط شئ — نظر به غير از ذات و ذاتيات با لحاظ اقتران خصوصيت.

    • ماهيت بشرط لا — نظر به غير از ذات و ذاتيات با لحاظ عدم اقتران خصوصيت.

    • ماهيت لابشرط قسمى — نظر به غير از ذات و ذاتيات بدون لحاظ اقتران و عدم اقتران خصوصيت.

    • ماهيت لابشرط مقسمى — نظر به غير از ذات و ذاتيات بدون لحاظ بشرط شئ و بشرط لا و لابشرط.

مرحوم اصفهانى معتقدند در ماهيت مهملة فقط بر ذات و ذاتيات توجه مى شود و حال آنكه در ماهيت لابشرط مقسمى بر خارج از ذات هم توجه مى شود و صرفا از حيث اعتبارات سه گانه (بشرط شئ و بشرط لا و لابشرط) لابشرط است نه از جميع قيود و حيثيات [2] . همچنين بايد توجه داشت كه مفهوم هر لفظى همان معناى آن است و هيچ أمرى زائد بر ذات مفهوم (چه لابشرط قسمى و چه مقسمى) در آن معتبر نيست.

بين ديدگاه مرحوم اصفهانى و آيت الله خوئى دو تفاوت وجود دارد :

    • مرحوم اصفهانى ماهيت لابشرط قسمى را عدم لحاظ (تقيّد و عدم تقيّد خصوصيت) مى داند[3] و حال آنكه مرحوم آيت الله خوئى معتقدند لحاظ عدم (تقيّد و عدم تقيّد خصوصيت) مى باشد و در نتيجه لابشرط قسمى نزد مرحوم اصفهانى از معقولات أولى و نزد آيت الله خوئى از معقولات ثانوى خواهد بود.[4]

    • مرحوم آيت الله خوئى موضوع له اسم جنس را همان ماهيت مهملة دانستند[5] اما مرحوم اصفهانى معتقدند اگر موضوع له اسم جنس ماهيت مهملة باشد همانا بايد اسم جنس فقط موضوع احكام ذاتى و حدود (جنس و نوع و فصل) واقع شود و قابل حمل هاى متعارف (شايع صناعى) نخواهد بود، همچنان كه اگر وضع اسم جنس براى ماهيت لابشرط مقسمى قابل تصوير باشد (باتوجه به عدم وجود مستقل ماهيت لابشرط مقسمى در خارج، اصل وضع لفظ بازاء آن مستحيل است) نيز باتوجه به جامعيت آن براى اعتبارات سه گانه (بشرط شئ و بشرط لا و لابشرط قسمى) و عدم وجود مستقل آن در خارج، همين محذور وجود خواهد داشت و حمل شايع صناعى بر اسم جنس (انسان عالمٌ) ممكن نخواهد بود ؛ از اين رو بايد موضوع له اسم جنس (انسان) ذات معناء و مفهومى (حيوانٌ ناطق) باشد كه به صورت ماهيت لابشرط قسمى لحاظ شده است (كه در عين توجه به خارج، عارى از لحاظ تقيّد و عدم تقيّد است) [6] ، نه اينكه لابشرطيت آن جزء ملحوظ و معنا قرار گرفته باشد تا قابل تطبيق بر بشرط شئ و بشرط لا در خارج نباشد و موجب مجازيت استعمال اسم جنس شود.[7]