درس خارج فقه استاد حمید درایتی

یکی دیگر از مباحث فقه سنتی که در شناسایی نظام اقتصادی اسلامی و حلّ نمودن ریز مسأله‌های مباحث پول و سرمایه دخالت دارد، کتاب ودیعة است. اگرچه عموم کتب فقهی براساس کتاب عروة الوثقی پیگیری می‌شود، لکن باتوجه به عدم تبویب مستقل چنین بحثی در کتاب عروة، این کتاب نیز همانند کتاب القرض به دلیل جامعیت و تدقیق صورت گرفته شده در کتاب منهاج الصالحین حضرت الله سیستانی، با محوریت این کتاب ارائه خواهد شد.

← امانت مالکی — به امانتی گفته می‌شود که مالک غیر را مسلط بر اموال خود می‌نمایند. این نوع امانت خود به دو صورت است:

گاهی این استیلاء از جانب مالک صرفا به هدف محافظت از عین صورت می‌گیرد که به آن ودیعة گفته می‌شود.

گاهی این استیلاء از جانب مالک به اهداف دیگری (مثل انتفاع مالی) صورت می‌گیرد که در ضمن آن، محافظت از مال نیز به غیر واگذار می‌شود:

ممکن است طرف مقابل مسئول حفاظت از عین مال باشد، مانند عقد اجاره یا رهن یا عاریة.

ممکن است طرف مقابل مسئول حفاظت از ارزش مالی مال و مالیت آن باشد، مانند عقد مضاربة.

← امانت شرعی — به امانتی گفته می‌شود که استیلاء بر مال، به غیر از اختیار و قصد مالک یا عدوان صورت گیرد. این نوع امانت نیز به

گاهی این استیلاء ناشی از غفلت مالک است، مانند تحویل دادن نادرست کالا به خریدار یا پرداخت مبلغ اضافه به فروشنده.

گاهی این استیلاء ناشی از اذن شارع است، مانند برداشتن لقطة و مال مجهول المالک.

گاهی این استیلاء ناشی از امور قهری و غیر اختیاری است، مانند ایصال مال توسط باد یا جریان آب.

گاهی این استیلاء ناشی از امور حسبة است، مانند اخذ مال غیر از غاصب یا سارق.

باید توجه داشت که اگرچه در فقه بر تمام صور فوق امانت اطلاق می‌شود، لکن امانت محض و بارزترین مصداق امانت همان صورت اول است که به لحاظ اصطلاحات فقهی بدان ودیعة گفته می‌شود[2] و با طرح مباحث پیش‌رو در پی کنکاش شرایط و آثار شرعی آن خواهیم بود.

اگرچه خصوص واژه‌ی ودیعة در قرآن کریم نیامده است، اما چند آیه‌ی مبارکه به صورت مستقیم به مسأله‌ی امانت‌داری پرداخته است که ضمن اشاره‌ به آن‌ها، به فقه القرآن‌شان می‌پردازیم:

آیه اول : ﴿ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾[3] [4]

مهترین آیه‌ای که برای بحث ودیعة مورد استدلال قرار گرفته همین است که به دو جهت بر سایر آیات امتیاز دارد: