< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد حمید درایتی

1401/03/21

بسم الله الرحمن الرحیم

 

موضوع: کتاب الدين/حکم دين /حکم دائن غائب

 

     ارث شخص غائب — نسبت به اين موضوع شش روايت وجود داشت :

    1. روايت مضمرة إسحاق بن عمار صراحت در ارث دارد (فكيف يصنع بميراث الغائب من أبيه) كه امام عليه السلام در فرض اميد به يافت شدن حكم به وجوب عزل و انتظار و در فرض يأس از يافت شدن حكم به جواز تقسيم مشروط به نياز مالى ورثه و ضمانت مى كنند.

    2. روايت إسحاق بن عمار صراحت در ارث دارد (أى شئ يصنع بميراث الرجل غائب من أبيه) كه امام عليه السلام در فرض اميد به يافت شدن حكم به وجوب عزل و انتظار و در فرض يأس از يافت شدن حكم به جواز تقسيم مشروط به نياز مالى ورثه و ضمانت مى كنند.

    3. روايت سماعة صراحت در ارث دارد (يحبس ماله على الورثة) كه امام عليه السلام حكم به وجوب تفحص به مدت چهار سال و سپس جواز تصرف و تقسيم بين ورّاث مى كنند.

    4. روايت محمد بن قاسم بن فضيل بن يسار صراحت در ارث دارد (لايعرف له وارثا) كه امام عليه السلام حكم به ملكيت امام نسبت به مال شخص مفقودى كه وارث او معلوم نيست، مى كنند.

    5. روايت ديگر إسحاق بن عمار ظهور در ارث دارد (ثم يقسم) كه امام عليه السلام حكم به جواز تقسيم مال انسان مفقود بعد از گذشت چهار سال مى كنند.

    6. روايت على بن مهزيار ظهور در ارث دارد (لغيبة الإبن) كه امام عليه السلام حكم به جواز انتقال مال شخص غائب بعد از سپرى شدن ده سال مى كنند.

از مجموع روايات ارث و به اقتضاء جمع بين روايات اينچنين بدست مى آيد كه :

     اگر اميدى به پيدا شدن غائب يا وارث او وجود داشته باشد — بايد مال او را عزل يا حبس نمود. بديهى است كه در چنين صورتى اگر به مدت چهار سال به جست و جو از شخص غائب پرداخته شود، پس از آن جواز تصرف يا تقسيم خواهد داشت. [1]

     اگر اميدى به پيدا شدن مفقود وجود نداشته باشد :

         براى او وارثى وجود داشته باشد — در صورتى كه ورثه نياز مالى داشته باشند، مى توانند آن مال را بين خود تقسيم نمايند اما ضامن سهم مفقود در فرض مراجعه خواهند بود، لكن جواز انتقال آن مال به غير ورثة (بدون ضامن بودن آنان) مشروط به سپرى شدن ده سال مى باشد.

         براى او وارثى وجود نداشته باشد — آن مال به امام عليه السلام مى رسد.

 

نكته سوم - در بسيارى از روايات مالى كه مالكى براى آن شناسايى نشود يا وارثى براى آن وجود نداشته باشد، از أنفال يا ملك امام عليه السلام (عنوان امامت نه شخص امام) بشمار آمده است. براى نمونه به چند روايت اشاره مى كنيم :

     محمد بن يعقوب، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زياد وعن محمد بن يحيى، عن أحمد بن محمد جميعا، عن ابن محبوب، عن العلاء، عن محمد بن مسلم عن أبي جعفر (عليه السلام) قال [2] : من مات وليس له وارث من قرابته ولا مولى عتاقه قد ضمن جريرته فماله من الأنفال.[3]

     وعن أبي علي الأشعري، عن محمد بن عبد الجبار، وعن محمد بن إسماعيل، عن الفضل بن شاذان، عن صفوان بن يحيى، عن ابن مسكان، عن محمد الحلبي، عن أبي عبد الله (عليه السلام) في قول الله تعالى: " يسئلونك عن الأنفال " قال [4] : من مات وليس له مولى فماله من الأنفال.[5]

     وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن حماد بن عثمان، عن الحلبي، عن أبي عبد الله (عليه السلام) قال [6] : من مات وترك دينا فعلينا دينه وإلينا عياله، ومن مات وترك مالا فلورثته، ومن مات وليس له موالي فماله من الأنفال.[7]

     وعنه عن أبيه، عن حماد بن عيسى، عن بعض أصحابنا، عن أبي الحسن الأول (عليه السلام) قال [8] : الامام وارث من لا وارث له.[9]

     وعن محمد بن يحيى، عن أحمد بن محمد، عن الحسن بن محبوب، (عن بن رئاب) وعمار بن أبي الأحوص قال [10] : سألت أبا جعفر (عليه السلام) عن السائبة فقال: انظروا في القرآن فما كان فيه " فتحرير رقبة " فتلك يا عمار السائبة التي لا ولاء لاحد عليها إلا الله، فما كان ولاؤه لله فهو (لرسول الله)، وما كان ولاؤه لرسول الله صلى الله عليه وآله فان ولاءه للامام وجنايته على الامام وميراثه له.[11]

     وباسناده عن الحسن بن محمد بن سماعة، عن محمد بن زيد، عن رفاعة، عن أبان بن تغلب قال [12] : قال أبو عبد الله عليه السلام: من مات لا مولى له ولا وارث فهو من أهل هذه الآية " يسئلونك عن الأنفال قل الأنفال لله والرسول ".[13]

 

در برابر اين روايات، أحاديثى وجود دارد كه مال بدون وارث را براى همشهرى هاى او دانسته اند، مانند :

     محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير عن خلاد السندي، عن أبي عبد الله (عليه السلام) قال [14] : كان علي (عليه السلام) يقول: في الرجل يموت ويترك مالا وليس له أحد: اعط المال همشاريجه[15] [16] .

     ورواه الشيخ باسناده عن أحمد بن محمد، عن محمد بن أبي عمير، عن خلاد، عن السري يرفعه إلى أمير المؤمنين (عليه السلام) في الرجل يموت ويترك مالا ليس له وارث قال [17] : فقال أمير المؤمنين (عليه السلام): اعط المال همشاريجه. [18]

     وعن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن عيسى، عن داود عمن ذكره، عن أبي عبد الله عليه السلام قال [19] : مات رجل على عهد أمير المؤمنين (عليه السلام) لم يكن له وارث فدفع أمير المؤمنين (عليه السلام) ميراثه إلى همشهريجه.[20]

     محمد بن علي بن الحسين قال [21] : روي في خبر آخر أن من مات وليس له وارث فميراثه لهمشاريجه - يعني: أهل بلده -.[22]

 

براى جمع بين اين دو گروه روايت چند وجه ارائه شده است :

١- مرحوم شيخ طوسى مى فرمايند روايات دسته دوم هيچ تنافى با روايات دسته اول ندارد زيرا وقتى امام عليه السلام مالك مال بدون وارث باشد مى تواند آن را بر همشهرى هاى متوفى مباح بگرداند.

٢- مرحوم شيخ حرّ احتمال داده است كه دسته دوم از باب تقية صادر شده باشد.

٣- مرحوم صدوق فرموده است كه دسته اول مى تواند ناظر بر عصر حضور امام عليه السلام و دسته دوم ناظر بر عصر غيبت امام عليه السلام باشد.

به نظر مى رسد حتى اگر تنافى بين اين دو گروه روايت مرتفع شود و امام عليه السلام را وارث مالى بدانيم كه وارثى براى مالك آن وجود ندارد، ارتباطى به مسأله دِين نداشته باشد زيرا در مانحن فيه وارث دائن مفقود معلوم نيست نه اينكه معلوم باشد وارثى ندارد. مضافا به اينكه طبيعتا هر انسانى كه از دنيا مى رود، براى او وارثى از سه طبقه ارث وجود خواهد داشت و عدم وجود هيچ گونه وارثى براى او نيازمند قرينه و دليل است.

 


[1] بايد توجه داشت كه نسبت به جمع بين رواياتى كه حكم به جواز انقسام بين ورثه در فرض فقدان مورث و نياز مالى وارث مى كنند (روايت ٦ باب) و رواياتى كه حكم به لزوم عزل به مدت چهار سال و سپس جواز انقسام بين ورثه مى كند (روايت ٩ باب) دو وجه جمع وجود دارد :١- توقف جواز انقسام بين ورّاث بر مضىّ چهار سال، مربوط به وارث بى نياز و غنى باشد.٢- توقف جواز انقسام بين ورّاث بر مضىّ چهار سال، مربوط به غائبى است كه اميد پيدا شدن او وجود داشته باشد.
[2] روايت صحيحة است.
[4] روايت صحيحة است.
[6] روايت صحيحة است.
[8] روايت مرسلة و مضمرة و بالتبع ضعيفة است.
[10] روايت صحيحة است.
[12] روايت موثقة است.
[14] روايت صحيحة است.
[16] همشاريجه يعنى أهل بلده و الكلمة غير عربية.
[17] روايت مرفوعة و بالتبع ضعيفة است.
[19] روايت مرسلة و بالتبع ضعيفة است.
[21] روايت موقوفة و بالتبع ضعيفة است.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo