درس خارج فقه استاد حمید درایتی

1400/08/05

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: کتاب الشركة/شرکت تعاونی /شرائط صحت شرط

در برابر اين احتمال، ممكن است ادعا شود كه اختصاص داده شدن برخى از احكام در قرآن قرينه اى بر اهميت ويژه ى آن ها باشد فلذا ممكن است اين دو دسته احكام از جهت آثار و شرائط متفاوت باشند. در تأييد اين ديدگاه مى توان به حديث لاتعاد[1] نيز تمسك نمود كه امام عليه السلام بين اجزاء واجب نماز، قائل به تفاوت در حكم شده‌ و ترك سهوى جزء نماز را فقط در خصوص پنج جزء (طهارة و وقت و قبلة و ركوع و سجدة) موجب بطلان و وجوب إعاده دانستند در حالى كه لازمه ى جزئيت آن است كه ترك آن حتما بنابر سهو هم منجر به بطلان عمل شود. از طرفى ديگر در ذيل حديث لاتعاد امام عليه السلام مستند اين حكم را عدم امكان نقض فريضة به سنت عنوان نموده اند و نسبت به مفهوم سنت سه احتمال وجود دارد :

• مراد از سنت خصوص مستحبات باشد

• مراد از سنت واجباتى باشد كه از جانب پيامبر صلّى الله علیه و آله تبيين شده است

• مراد از سنت واجباتى باشد كه توسط پيامبر صلّى الله علیه و آله تشريع شده باشد.

اگرچه احتمال اول در روايت منتفى است زيرا اولا شكى نسبت به عدم نقض واجب به مستحب نيست و ثانيا سنت در كلام امام عليه السلام در قرائة و تشهّد تطبيق شده است و آن اجزاء قطعا واجب هستند ؛ لكن دو احتمال ديگر در روايت جارى بوده و نتيجه ى آن، تفاوت بين احكام قرآنى (فريضة) و احكام سنت (سنت) و اختلاف رتبة خواهد بود.

بديهى است كه بر اساس پذيرش اختلاف مراتب احكام، مى توان ادعا نمود كه حرام هاى قرآنى حتى با شرط، وجوب وفاء نداشته اما ساير حرام هاى الهى با شرط عنوان ثانوى پيدا كرده و وجوب وفاء خواهد داشت مانند حرمت صوم مسافر كه به عنوان نذر وجوب پيدا مى كند.

دليل سوم - با توجه به اينكه اطاعت از پيامبر صلّى الله علیه و آله به تصريح آيات متعددى از قرآن [2] مانند آية شريفة ﴿ومَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾[3] واجب مى باشد، مخالفت با پيامبر مصداقى از مصاديق مخالفت با قرآن بوده و در نتيجه آنچه معيار عدم مخالفت شرط است، جميع احكام الهى خواهد بود كه لازمه ى آن توسعه ى مفهومى كتاب مى باشد.[4]

مرحوم آيت الله خوئى براى اثبات وجوب اطاعت پيامبر صلّى الله علیه و آله به آية ٧ سورة حشر [5] [6] تمسك نموده اند در حالى كه احتمالات مختلفى در اين آية وجود دارد و با بودن اين احتمالات، استدلال به آية ناتمام خواهد بود. احتمالات آية عبارتند از :

• آتاكم به معناى ايطاء باشد — در اين صورت اطاعت از پيامبر مربوط به احكامى خواهد بود كه حضرت از جانب الهى براى مردم آورده اند و در نتيجه تشريعات نبوى مشمول آية نمى باشد.

• آتاكم به معناى إعطاء باشد :

⁃ بدون در نظر سياق آية — در صورت اطاعت از پيامبر صلّى الله علیه و آله نسبت به تمامى آنچه به مردم عرضه مى كنند، واجب خواهد بود.

⁃ با در نظر گرفتن سياق آية — در اين صورت به قرينة سياقية آية، وجوب أخذ و ترك مربوط به حصه اى از اموال فئ خواهد بود كه پيامبر صلّى الله علیه و آله در مقام تقسيم اقدام مى نمايند.

از آيات ديگرى كه مرحوم آيت الله خوئى مى توانستد بدان تمسك نمايند، آية شريفة {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ…} نساء ٥٩ است. در اين آية اگرچه اطاعت از پروردگار متعال حتما ارشادى است (بنابر نظر مرحوم آيت الله خوئى محذور مولويت آن تسلسل است)، اما نسبت به اطاعت رسول الله صلّى الله علیه و آله دو احتمال وجود دارد :

• امر به اطاعت ارشادى باشد :

⁃ اگر حكم ارشادى را مربوط به احكامى بدانيم كه مفاد آن حكم عقلى بديهى باشد — باتوجه به اینکه اطاعت از پيامبر صلّى الله علیه و آله حكم بديهى عقل نيست، مولوى بودن اطاعت از حضرت بلامانع است.

⁃ اگر حكم ارشادى را مربوط به احكامى بدانيم كه مولويت آن مستلزم تسلسل باشد — باتوجه به اينكه علت اطاعت پيامبر صلّى الله علیه و آله، امر خداوند است و تسلسلى رخ نخواهد داد، مولوى بودن اطاعت حضرت بلامانع است.

• امر به اطاعت مولوى باشد — باتوجه به عدم وجود حكم بديهى عقل و تسلسل، وجوب مولوى اطاعت از پيامبر أكرم صلّى الله علیه و آله محذورى نخواهد داشت هرچند مستتبع آثارى نيز مى باشد (مانند تعدد عقاب و ثواب).

[1] وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج5، ص470، أبواب أبواب أفعال الصلاة، باب1، ح14، ط آل البيت.

[2] {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا} نساء ٥٩{وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا} نساء ٦٤{مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ ۖ وَمَنْ تَوَلَّىٰ فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا} نساء ٨٠{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ} أنفال ٢٠{وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ} نور ٥٦.

[3] حشر/سوره59، آیه٧.

[4] مصباح الفقاهة، الخوئي، السيد أبوالقاسم، ج7، ص314.

[5] حشر/سوره59، آیه7.

[6] {مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ ۚ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}.