موضوع: صلوة/صلوة المسافر /کَوْنُ الْمُسافِرِ مُخَیَّراً بَیْنَ الْقَصْرِ وَ التَّمامِ

اَلْأقْوى کَوْنُ الْمُسافِرِ مُخَیَّراً بَیْنَ الْقَصْرِ وَ التَّمامِ فِی الْأماکِنِ الْأرْبَعَةِ وَ هِیَ مَسْجِدُ الْحَرامِ وَ مَسْجِدُ النَّبِیِّ(ص) وَ مَسْجِدُ الْکُوْفَةِ وَ الْحائِرُ الْحُسِیْنِی(ع) بَلِ التَّمامُ هُوَ الْأفْضَلُ وَ إنْ کانَ الْأحْوَطُ هُوَ الْقَصْرُ وَ ما ذَکَرْنا هُوَ الْقَدْرُ الْمُتِیَقَّنِ وَ إلَّا فَلا یَبْعُدُ کَوْنُ الْمَدارِ عَلَى الْبُلْدانِ الْأرْبَعَةِ وَ هِیَ مَکَّةُ وَ الْمَدِینَة وَ الْکُوْفَةُ وَ کَرْبَلاءُ ، لکِنْ لا یَنْبَغِی تَرْکُ الْاِحْتِیاطِ خُصُوصاً فِی الْأخِیْرَتَیْنِ.

(اقوی آن است که مسافر، در اماکن اربعه مخیّر بین قصر و تمام می باشد و آن عبارت است از مسجد الحرام و مسجد النبی(ص) و مسجد کوفه و حائر حسینی(ع) بلکه، تمام افضل است هرچند قصر، احوط می باشد و آنچه ذکر کردیم قدر متیقن است و اگر نه بعید نیست مدار شهرهای چهارگانه یعنی مکه و مدینه و کوفه و کربلا باشد، لکن سزاوار نیست ترک احتیاط خصوصاً دو مورد اخیر(کوفه و کربلا).

تخییر بین قصر و تمام در اماکن اربعه مشهور بین اصحاب است به شهرت عظیمه و بعضی هم ادعای اجماع نسبت به آن نموده اند نصوص بسیاری هم اعم از صحیحه و موثقه با اختلاف مضامین بر آن دلالت دارد.

ابتدا به ذکر نصوصی که دلالت بر تخییر بین قصر و تمام در حرمین شریفین دارند می پردازیم:

صحیحه علی بن یقطین:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ(ع) فِی الصَّلَاةِ بِمَکَّةَ قَالَ مَنْ شَاءَ أَتَمَّ وَ مَنْ شَاءَ قَصَّرَ[1] .

ترجمه:

(علی بن یقطین از امام ابوالحسن(ع) نقل کرده است که درباره نماز در مکه فرمود: هرکس بخواهد تمام بخواند و هر کس بخواهد قصر بخواند).

صحیحه حسین بن مختار:

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ(ع) قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّا إِذَا دَخَلْنَا مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةَ نُتِمُّ أَوْ نَقْصُرُ قَالَ إِنْ قَصَرْتَ فَذَلِکَ وَ إِنْ أَتْمَمْتَ فَهُوَ خَیْرٌ تَزْدَادُ[2] .

ترجمه:

( حسین بن مختار از امام ابو ابراهیم(ع) نقل کرده که به آن حضرت گفتم: هرگاه داخل مکه و مدینه شدیم، تمام بخوانیم یا قصر به جا آوریم؟ فرمود: چنانچه قصر بخوانی همان است و اگر تمام بخوانی پس خیر زیادتری است).

خبر عِمران بن حُمران:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمَّادِ بْنِ عُدَیْسٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ(ع) أَقْصُرُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوْ أُتِمُّ قَالَ إِنْ قَصَرْتَ فَلَکَ وَ إِنْ أَتْمَمْتَ فَهُوَ خَیْرٌ وَ زِیَادَةُ الْخَیْرِ خَیْرٌ[3] .

ترجمه:

(عمران بن حمران نقل کرده است که به امام ابوالحسن(ع) گفتم: در مسجد الحرام قصر یا تمام بخوانم فرمود: اگر قصر بخوانی پس برای تو هست و چنانچه تمام بخوانی پس آن خیر است و زیادتی خیر هم خیر می باشد).

نصوصی که ذکر شد نمونه هایی از مجموعه روایاتی است که تصریح به تخییر دارند، اما در بعضی نصوص امر به اتمام نماز شده است:

صحیحه عبدالرحمان بن الحجاج:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنِ التَّمَامِ بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ فَقَالَ أَتِمَّ وَ إِنْ لَمْ تُصَلِّ فِیهِمَا إِلَّا صَلَاةً وَاحِدَةً[4] .

ترجمه:

(عبدالرحمن بن الحجاج نقل کرده است: که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به تمام خواندن نماز در مکه و مدینه؟ پس فرمود تمام بخوان هر چند در آن دو مکان جز یک نماز به جا نیاوری).

موثقه زیاد بن مروان:

وَ عَنْ یُونُسَ عَنْ زِیَادِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ(ع) عَنْ إِتْمَامِ الصَّلَاةِ فِی الْحَرَمَیْنِ فَقَالَ أُحِبُّ لَکَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی أَتِمَّ الصَّلَاةَ[5] .

ترجمه:

(زیاد به مروان نقل کرده است که از امام ابو ابراهیم(ع) راجع به تمام خواندن نماز در حرمین سوال کردم؟ پس فرمود دوست دارم برای تو آنچه را که دوست دارم برای خودم، نماز را تمام بخوان).

امر به اتمام در این دو روایت و غیر این ها حمل بر استحباب می شود، به دلیل نصوص دسته اول که دلالت بر تخییر داشت و به دلیل صحیحه دوم علی بن یقطین:

صحیحه دوم علی بن یقطین:

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ(ع) عَنِ التَّقْصِیرِ بِمَکَّةَ فَقَالَ أَتِمَّ وَ لَیْسَ بِوَاجِبٍ إِلَّا أَنِّی أُحِبُّ لَکَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی[6] .

ترجمه:

(علی بن یقطین نقل کرده است که سوال کردم از امام ابو ابراهیم(ع) راجع به قصر خواندن در مکه؟ پس فرمود تمام بخوان و واجب نیست جز این که دوست دارم برای تو آنچه را دوست دارم برای خودم).

اما بعض روایات که اشعار به وجوب تقصیر در حرمین دارند از جمله صحیحه معاویة بن وهب:

صحیحه معاویة بن وهب:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنِ التَّقْصِیرِ فِی الْحَرَمَیْنِ وَ التَّمَامِ فَقَالَ لَا تُتِمَّ حَتَّی تُجْمِعَ عَلَی مُقَامِ عَشَرَةِ أَیَّامٍ[7] .

ترجمه:

(معاویة بن وهب نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به قصد خواندن در حرمین و تمام خواندن؟ پس فرمود تمام نخوان مگر زمانی که تصمیم بر اقامت ده روز پیوسته داشته باشی).

این روایت و نظیرش با روایات تخییر منافاتی ندارد، زیرا صحیحه دال بر آن است که تمام خواندن نماز تعییناً واجب نیست مگر وقتی که قصد اقامت عشره نموده باشد، از طرفی با توجه به بعض نصوص که متضمن امر به تمام خواندن نماز است، قول به تخییر ثابت، هرچند ترجیح جانب اتمام می باشد.

اکنون نصوص مربوط به مسجد کوفه و حائر حسینی را متذکر می شویم:

صحیحه حمّادِ بْنِ عیسی:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ وَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ رَاشِدٍ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَنَّهُ قَالَ مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِ اللَّهِ الْإِتْمَامُ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ (ص) وَ حَرَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(ع) وَ حَرَمِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ(ع)[8] .

ترجمه:

(حماد بن عیسی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: از اموری که در خزینه علم الهی است تمام خواندن نماز در اماکن اربعه حرم الله و حرم رسول الله(ص) و حرم امیرالمومنین(ع) و حرم حسین بن علی(ع) می باشد).

خبر زیادٍ الْقَندی:

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ یَعْنِی ابْنَ مَالِکٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَانَ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع یَا زِیَادُ أُحِبُّ لَکَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی وَ أَکْرَهُ لَکَ مَا أَکْرَهُ لِنَفْسِی أَتِمَّ الصَّلَاةَ فِی الْحَرَمَیْنِ وَ بِالْکُوفَةِ وَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ(ع)[9] .

ترجمه:

(زیاد قندی نقل کرده است که از امام ابوالحسن(ع) فرمود: ای زیاد دوست دارم برای تو آنچه را دوست دارم برای خودم و ناپسند می دارم برای تو آنچه را ناپسند می دارم برای خودم، نماز را در حرمین و کوفه و نزد قبر حسین(ع) تمام بخوان).

مرسله الصدوق:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ ع مِنَ الْأَمْرِ الْمَذْخُورِ إِتْمَامُ الصَّلَاةِ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ حَائِرِ الْحُسَیْنِ(ع)[10] .

ترجمه:

(مرحوم صدوق نقل کرده است از امام صادق(ع) که از امر ذخیره شده اتمام نماز در اماکن چهارگانه مکه و مدینه و مسجد کوفه و حائر حسینی(ع) می باشد).

از این روایات حکم به تخییر در اماکن مزبور دانسته می‌شود:

اولاً: در خبر زیاد القندی عبارت «أُحِبُّ لَکَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی وَ أَکْرَهُ لَکَ مَا أَکْرَهُ لِنَفْسِی» همانند عبارت صحیحه ثانیه علی بن یقطین است «أَتِمَّ وَ لَیْسَ بِوَاجِبٍ إِلَّا أَنِّی أُحِبُّ لَکَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی» بدین ترتیب عدم وجوب تمام خواندن نماز در مواضع یاد شده ثابت است و منافاتی با رجحان آن بین دو امر تخییری قصر و تمام ندارد.

ثانیاً: عبارت «مِنَ الْأَمْرِ الْمَذْخُورِ إِتْمَامُ الصَّلَاةِ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ» در مرسله مرحوم صدوق و غیر آن ظاهر در این است که حکم به تمام خواندن نماز مختص به مذهب امامیه به لحاظ برتری آنها نسبت به دیگران است و منافاتی با حکم عام قصر خواندن نماز ندارد، فلذا بین قصر و تمام تخییر می باشد.