موضوع: صلوة/صلوة المسافر /فَصْلٌ فِیْ اَحْکامِ صَلاةِ المُسافِرِ‌ مُضافاً

فَصْلٌ فِیْ اَحْکامِ صَلاةِ المُسافِرِ‌ مُضافاً إِلی ما مَرَّ فِی طِیِّ الْمَسائِلِ السَّابِقَةِ، قَدْ عَرَفْتَ: أنَّهُ یَسْقُطُ بَعْدَ تَحَقُّقِ الشَّرائِطِ الْمَذْکورَةِ مِنَ الرُّباعّياتِ رَکْعَتانِ، کَما أنَّهُ تَسْقُطُ النَّوافِلُ النَّهارِيَّةِ؛ أیْ نافِلَةُ الظُّهْرَينِ، بَلْ وَ نافِلَةُ الْعِشاءِ وَهيَ الْوُتَيْرَةُ أیْضاً عَلَى الْأَقْوى، وَکَذا يَسْقُطُ الصُّومُ الْواجِبُ عَزيمَةً، بَلِ الْمُستَحَبُّ أیْضاً، إلّا فِی بَعْضِ الْمَواضِعِ الْمُستَثناةِ فَيَجِبُ عَلَيْهِ الْقَصْرُ فِي الرُّباعِيّاتِ فِیْما عَدا الْأماکِنِ الْأَربَعَةِ، وَلا يَجُوزُ لَهُ الْإتْيانُ بِالنَّوافِلَ النَّهارِيَةِ بَلْ وَلا الْوُتَيرَةِ إلّا بِعُنوانِ الرَّجاءِ و اِحْتِمالِ الْمَطلُوبِيَّةِ؛ لِمَکانِ الْخِلافِ فِي سُقُوطِها وَعَدَمِهِ، وَلا تَسْقُطُ نافِلَةُ الصُّبْحِ وَ الْمَغْرِبِ وَلا صَلاةَ اللَّیلِ،کَما لا اِشْکالَ فِی أنَّهُ یَجُوزُ الْإِتیْانُ بِغَیرِ الرَّواتِبِ مِنَ الصَّلواتِ الْمُسْتَحَبَّةِ.‌

( فصل، در احکام نماز مسافر اضافه بر آنچه ضمن مسائل گذشته بیان گردید، دانستی که ساقط می شود دو رکعت از چهار رکعتی ها بعد از تحقق شرایطی که ذکر شد، همان طور که نافله های روز یعنی نوافل ظهر و عصر بلکه نافله عشاء یعنی وتیره هم بنابر اقوی ساقط است و همین طور روزه واجب قطعاً ساقط است بلکه روزه مستحب هم چنین مگر در بعضی مواضع استثناء، پس واجب است که نمازهای چهار رکعتی را قصر بخواند در غیر از اماکن چهارگانه و جایز نیست انجام نوافل روز و بلکه وتیره، مگر به قصد رجاء و احتمال مطلوبیت به جهت اختلافی که نسبت به ساقط شدن یا عدم آن وجود دارد و ساقط نمی باشد نافله صبح و مغرب و نماز نافله شب همانطور که اشکالی نیست در جواز انجام نماز های مستحبی، غیر از نوافل).

صاحب جواهرره :

وَ اَمّا البَحثُ فِی القَصرِ نَفسِهِ فَلا رَیبَ فِی اَنَّهُ فِی مَحَلِّهِ مِنَ الرُّباعِیَةِ مَثَلاً عَزیمَةً لا رُخصَةً بِلا خِلافٍ بَل هُوَ مُجمَعُ عَلَیهِ نَقلاً وَ تَحصِیلاً بَل لَعَلَّهُ مِنَ الضَّرُورِیَّاتِ وَ النُّصُوصُ ظاهِرَةٌ وَ صَریحَةٌ فِیه.

(و اما بحث در خصوص قصر پس شکی نیست که در محل آن مانند نماز چهار رکعتی ثابت و قطعی است نه رخصت و اختیاری، بدون خلاف بلکه اجماع منقول و محصّل بر آن است بلکه شاید از ضروریات باشد و نصوص ظاهر و صریح در آن می باشد).

نصوص صریحه در این مسئله:

صحیحه زراره و محمد بن مسلم:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَنَّهُمَا قَالَا قُلْنَا لِأَبِی جَعْفَرٍ ع مَا تَقُولُ فِی الصَّلَاةِ فِی السَّفَرِ کَیْفَ هِیَ وَ کَمْ هِیَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ فَصَارَ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ وَاجِباً کَوُجُوبِ التَّمَامِ فِی الْحَضَرِ قَالَا قُلْنَا لَهُ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ وَ لَمْ یَقُلِ افْعَلُوا فَکَیْفَ أَوْجَبَ ذَلِکَ فَقَالَ ع أَ وَ لَیْسَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما أَلَا تَرَوْنَ أَنَّ الطَّوَافَ بِهِمَا وَاجِبٌ مَفْرُوضٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَکَرَهُ فِی کِتَابِهِ وَ صَنَعَهُ نَبِیُّهُ وَ کَذَلِکَ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ شَیْ‌ءٌ صَنَعَهُ النَّبِیُّ ص وَ ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ الْحَدِیثَ[1] .

ترجمه:

(زراره و محمد بن مسلم نقل کرده‌اند که به امام باقر(ع) گفتیم در مورد نماز در سفر چه می فرمایید چگونه و چه مقدار است؟ پس فرمود: خداوند عزوجل می فرماید« هرگاه سیر در زمین نمودید پس بر شما ایرادی نیست که نماز را قصر بخوانید» پس قصر خواندن نماز در سفر واجب شد همان طور که تمام خواندن در حضر واجب است، دو راوی در ادامه نقل کرده‌اند که گفتیم: خداوند عزوجل فرموده است بر شما ایرادی نیست و نفرموده است انجام دهید پس چگونه واجب شده است؟! پس آن حضرت فرمود: آیا چنین نیست که خداوند عزوجل در مورد صفا و مروه فرمود: «پس هر کس حج خانه خدا یا عمره به جا آورد پس بر او ایرادی نیست که سعی صفا و مروه نماید» آیا نمی بینید که طواف آن ها واجب فریضه می باشد زیرا خداوند آن را در کتابش ذکر نموده و پیامبرش(ص) انجام داده است و همین طور قصر نماز در سفر را پیامبر(ص) انجام داده و خداوند آن را در کتابش ذکر کرده است).

دلیل ساقط شدن نوافل نهاریه یعنی نافله ظهرین نصوص کثیره از جمله صحیحه محمد بن مسلم می باشد:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ تَطَوُّعاً فِی السَّفَرِ قَالَ لَا تُصَلِّ قَبْلَ الرَّکْعَتَیْنِ وَ لَا بَعْدَهُمَا شَیْئاً نَهَاراً[2] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم از یکی از دو امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) نقل کرده که سوال کردم از آن حضرت راجع به نماز نافله در سفر؟ فرمود: قبل دو رکعت و بعد از آن در روز نمازی به جا نیاور).

و در مورد نافله عشاء (وُتَیْرِه) بعض نصوص دلالت بر ساقط شدن آن در سفر دارند، مانند:

صحیحه ابی بصیر:

عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ رَکْعَتَانِ لَیْسَ قَبْلَهُمَا وَ لَا بَعْدَهُمَا شَیْ‌ءٌ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّ بَعْدَهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ لَا تَدَعْهُنَّ فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ[3] .

ترجمه:

(ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: نماز در سفر دو رکعت است، قبل از آن و بعد از آن چیزی نیست مگر در مورد نماز مغرب که بعد از آن چهار رکعت می باشد ترک نکن آنها را در سفر و حضر).

ساقط شدن نافله عشاء (وُتَیْرِه) قول مشهور است بلکه بعضی از جمله مرحوم حلّی ادعای اجماع بر آن نموده اند مگر مرحوم شیخ که در نهایه قائل به جواز آن شده‌اند به دلیل خبر فضل بن شاذان عن الرضا(ع) و لذا در عبارت مرحوم مصنف ملاحظه شد:

وَلا الْوُتَيرَةِ إلّا بِعُنوانِ الرَّجاءِ وَ اِحْتِمالِ الْمَطلُوبِيَّةِ؛ لِمَکانِ الْخِلافِ فِي سُقُوطِها وَعَدَمِهِ.

(و نه وتیره مگر به قصد رجاء و احتمال مطلوبیت به جهت اختلافی که نسبت به سقوط یا عدم سقوط آن می باشد).

دلیل ساقط شدن صوم در سفر نصوصی است که به صراحت بر آن دلالت دارند از جمله:

صحیحه معاویة بن وهب:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) ... قَالَ قُلْتُ إِنْ دَخَلْتُ بَلَداً أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَسْتُ أُرِیدُ أَنْ أُقِیمَ عَشْراً قَالَ قَصِّرْ وَ أَفْطِرْ قُلْتُ فَإِنْ مَکَثْتُ کَذَلِکَ أَقُولُ غَداً أَوْ بَعْدَ غَدٍ فَأُفْطِرُ الشَّهْرَ کُلَّهُ وَ أُقَصِّرُ قَالَ نَعَمْ هَذَا وَاحِدٌ إِذَا قَصَّرْتَ أَفْطَرْتَ وَ إِذَا أَفْطَرْتَ قَصَّرْتَ[4] .

ترجمه:

(معاویة بن وهب از امام صادق(ع) نقل کرده است… گفتم اگر داخل شهری شدم روز اول از ماه رمضان و قصد اقامت ده روز نداشته باشم؟ فرمود: نماز را قصر بخوان و روزه را افطار کن. گفتم: پس اگر مکث نمایم این چنین که گویم فردا یا بعد از آن، پس آیا در تمام یک ماه روزه را افطار کنم و نماز را قصر به جا می آورم؟ فرمود: آری این یکی است، زمانی که قصر می خوانی افطار کن و هرگاه افطار می کنی قصر بخوان).

اما نافله صبح و مغرب و نماز شب ساقط نمی شود به دلیل نصوصی که بر آن دلالت دارند از جمله:

صحیحه ابوبصیر از امام صادق(ع) که در همین فصل آن را ذکر کردیم:

قَالَ الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ رَکْعَتَانِ لَیْسَ قَبْلَهُمَا وَ لَا بَعْدَهُمَا شَیْ‌ءٌ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّ بَعْدَهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ لَا تَدَعْهُنَّ فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ وَ لَیْسَ عَلَیْکَ قَضَاءُ صَلَاةِ النَّهَارِ وَ صَلِّ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ اقْضِهِ[5] .

ترجمه:

(فرمود نماز در سفر دو رکعت است قبل از آن و بعد از آن چیزی نیست مگر در مورد نماز مغرب پس بعد از آن چهار رکعت است ترک نکن آن را در سفر و حضر و قضاء نافله روز بر تو نیست و نماز نافله شب را به جا آور و آن را قضا کن).

و خبر رجاء بن ابی الضَّحّاکِ:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی عُیُونِ الْأَخْبَارِ عَنْ تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ عَنِ الرِّضَا ع أَنَّهُ کَانَ فِی السَّفَرِ یُصَلِّی فَرَائِضَهُ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّهُ کَانَ یُصَلِّیهَا ثَلَاثاً وَ لَا یَدَعُ نَافِلَتَهَا وَ لَا یَدَعُ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الشَّفْعَ وَ الْوَتْرَ وَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ وَ کَانَ لَا یُصَلِّی مِنْ نَوَافِلِ النَّهَارِ فِی السَّفَرِ شَیْئاً[6] .

ترجمه:

(رجاء بن ابی الضحاک نقل کرده است از حضرت رضا(ع) که آن حضرت در سفر نمازهای واجب را دو رکعتی می خواند مگر نماز مغرب که آن را سه رکعتی به جا می آورد و نافله آن را ترک نمی فرمود و نماز نافله شب و شفع و وتر و دو رکعت نافله فجر را در سفر و در حضر ترک نمی فرمود و از نوافل روز چیزی در سفر به جا نمی آورد).

و اما راجع به دیگر نمازهای مستحبی غیر از نوافل مرحوم مصنف ره چنین است:

«لا اِشْکالَ فِی أنَّهُ یَجُوزُ الْإِتیْانُ بِغَیرِ الرَّواتِبِ مِنَ الصَّلواتِ الْمُسْتَحَبَّةِ.»

(اشکالی نیست در جواز به جا آوردن غیر نوافل از دیگر نماز های مستحبی).

دلیل آن اطلاق ادله نمازهای مستحبی است که شامل حضر و سفر می شود و دلیلی بر منع نسبت به انجام آنها در سفر وارد نشده است.