موضوع: كتاب الصلاة/صلاة المسافر /شروع قصر خواندن نماز

نصوصی که جهت اثبات حکم مشهور بر آنها استناد شده است:

صحیحه محمد بن مسلم

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ یُرِیدُ السَّفَرَ مَتَی یُقَصِّرُ قَالَ إِذَا تَوَارَی مِنَ الْبُیُوتِ.[1]

ترجمه: (محمد بن مسلم نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم شخصی قصد سفر دارد کجا قصر به خواند فرمود هر گاه مخفی شد از بیوت).

صحیحه عبدالله بن سنان

وَ عَنْهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ التَّقْصِیرِ قَالَ إِذَا کُنْتَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی تَسْمَعُ فِیهِ الْأَذَانَ فَأَتِمَّ وَ إِذَا کُنْتَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی لَا تَسْمَعُ فِیهِ الْأَذَانَ فَقَصِّرْ وَ إِذَا قَدِمْتَ مِنْ سَفَرِکَ فَمِثْلُ ذَلِکَ.[2]

ترجمه: (عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که سوال کردم از آن حضرت راجع به تقصیر؟ فرمود: هرگاه در موضعی قرار گرفتی که اذان را می‌شنوی پس نماز را تمام بخوان و هر گاه در موضعی قرار گرفتی که اذان را نمی شنوی پس نماز را قصر بخوان و هرگاه از سفرت بازگشتی پس مثل همین «انجام بده»).

صحیحه حماد بن عثمان

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا سَمِعَ الْأَذَانَ أَتَمَّ الْمُسَافِرُ.[3]

ترجمه: (حماد بن عثمان از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمود: هرگاه مسافر صدای اذان را بشنود بایستی نماز را تمام بخواند).

در مورد صحیحه محمد بن مسلم که سوال می کند: شخصی قصد سفر دارد، در کجا قصر بخواند؟ امام(ع) در پاسخ می فرماید:«اِذا تَواری مِنَ الْبُیُوتِ» یعنی (زمانی که شخص مسافر پنهان شود از خانه ها)؛

دو نکته قابل توجه است:

نکته اول: بایستی توجه داشت که عنوان خَفاءُ الْجُدْران (مخفی شدن دیوارها)، در هیچ یک از روایات با این لفظ وارد نشده است و در کلمات فقهاء مذکور می‌باشد، اما آنچه در روایات ذکر شده است همین عبارتی است که در صحیحه محمد بن مسلم ملاحظه شد و معلوم است که مراد از (مِنَ الْبُیُوتِ) به تقدیر مضاف (مِنْ اَهْلِ الْبُیُوتِ) است، همانطور که در آیه شریفه که (وَ اسْئَلِ الْقَرْیَةَ) مراد (وَ اسْئَلْ أهلَ الْقَرْیَةِ) می باشد.

نکته دوم: اینکه مسافر، چگونه می تواند بداند که اهل بیوت (ساکنین خانه ها)، او را می بینند یا نمی بینند؟ لذا خَفاءُ الْجُدْران را که لازم آن است، متذکر شده اند، بدین معنا که هر گاه مسافر نظر کند و دیوار بیوت را به وضوح نبیند، معلوم می شود که اهل بیوت هم وی را نمی بینند، زیرا که بین این دو ملازمه است، فلذا در کلمات فقهاء خَفاءُ الْجُدْران ملاحظه می‌شود.

در مورد صحیحه عبدالله بن سنان، همانگونه که مشاهده می شود و تصریح دارد بر اینکه تا جایی که صدای اذان شنیده گردد، نماز تمام است و در محلی که صدای اذان شنیده نشود، نماز قصر خواهد بود و همینطور صحیحه حماد بن عثمان، که متذکر می شود مسافر زمانی که صدای اذان را می شنود، بایستی نماز را تمام بخواند، و این به آن معنا است که، هرگاه صدای اذان را نشنود نمازش قصر خواهد بود.

مرحوم صاحب حدائق در مورد این روایات و عدم تنافی بین آنها چنین بیان داشته اند:

فَاِنَّ تَوارىِ الْمُسافِرِ عَنْ اَهْلِ الْبَلَدِ وَ خَفاءِ الْاَذانِ مُتقارِبانِ فَلا يَضُرُّ التَّفاوُتُ الْيَسير فَاِنَّ مَدارَ اَمْثالِ هذهِ الْاُمور فِي الشَّرْعِ عَلَي التَّقْرِيبِ كَما هُوَ كَذلِكَ عُرْفاً وَ تَبادُراً

ترجمه: (پس به درستی که مخفی شدن مسافر از اهل بلد و مخفی شدن اذان با هم نزدیک هستند پس تفاوت جزئی ضرر نمی زند پس مدار امثال این امور در شرع بر تقریب است همانطور که در عرف و تبادر ذهنی هم چنین می باشد).

از این که بگذریم نصوص معتبره مزبور قابل جمع است، و منافاتی بین منطوق آنها نمی باشد، فلذا با تحقق هر دو شرط (یعنی مخفی شدن دیوار و شنیدن صدای اذان)، نماز قصر می شود و محقق شدن یکی از آن دو برای تقصیر کافی نیست و چنانچه در این صورت بخواهد نماز بخواند، احوط جمع بین قصر و تمام خواهد بود.

اکنون به بررسی روایاتی که به عنوان مدرک قول به خلاف منسوب به مرحوم علی بن بابویه «والد مرحوم صدوق» مطرح می شوند، می پردازیم که عبارتند از: مرسله حماد و مرسله صدوق و موثقه علی بن یقطین.

مرسله حمّاد

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی الرَّجُلِ یَخْرُجُ مُسَافِراً قَالَ یُقَصِّرُ إِذَا خَرَجَ مِنَ الْبُیُوتِ.

أَقُولُ هَذَا مَحْمُولٌ عَلَی التَّقِیَّةِ أَوْ عَلَی خَفَاءِ الْجُدْرَانِ وَ الْأَذَانِ.[4]

ترجمه: (حماد از مردی و او از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به شخصی که خارج می شود در حالی که مسافر است فرمود: هر گاه از بیوت خارج شد نماز را قصر بخواند).

صاحب وسائل: این روایت، حمل بر تقیه می شود یا پنهان شدن دیوار و اذان

مرسله صدوق

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ إِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ فَقَصِّرْ إِلَی أَنْ تَعُودَ إِلَیْهِ.[5]

ترجمه: (مرحوم صدوق نقل کرده است که روایت شده از امام صادق (ع) که فرمود: هرگاه از منزلت خارج شدی نماز را قصر بخوان تا وقتی که به آن باز گردی).

موثقه علی بن یقطین

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی ع فِی الرَّجُلِ یُسَافِرُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَ یُفْطِرُ فِی مَنْزِلِهِ قَالَ إِذَا حَدَّثَ نَفْسَهُ فِی اللَّیْلِ بِالسَّفَرِ أَفْطَرَ إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ.[6]

ترجمه: (علی بن یقطین از موسی بن جعفر(ع) نقل کرده است در مورد شخصی که سفر می کند در ماه رمضان آیا افطار کند در منزلش؟ فرمود: هر گاه از شب قصد سفر دارد هنگامی که از منزلش خارج شد افطار نماید).