موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الشكوك /شک بین دو و سه و چهار

الرابعه: اَلشَّكُ بَينَ الاِثنَتَينِ وَ الثَّلاثِ وَ الأربَعِ بَعدَ الْإكمالِ فَاِنَّهُ يَبنِي عَلَى الاَربَعِ وَ يُتِمُّ صَلاتَهُ ثُمَّ يَحتاطُ بِرَكعَتَينِ مِن قِيامٍ وَ رَكعَتَينِ مِن جُلُوسٍ وَ الاَحوَطُ تَاخِيرُ الرَّكعَتَينِ مِن جُلُوسٍ.

ترجمه: ( شک بین دو و سه و چهار بعد از اکمال سجدتین، بنا بگذارد بر چهار و نمازش را تمام کند سپس دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد و احوط این است که دو رکعت نشسته را بعد از دو رکعت ایستاده انجام دهد).

شرح: فتوای مشهور فقهاء همین است و مستند آنان نصوص ذیل الذّکر است:

مرسله ابن ابی عمیر

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی رَجُلٍ صَلَّی فَلَمْ یَدْرِ اثْنَتَیْنِ صَلَّی أَمْ ثَلَاثاً أَمْ أَرْبَعاً قَالَ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ مِنْ قِیَامٍ وَ یُسَلِّمُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ مِنْ جُلُوسٍ وَ یُسَلِّمُ فَإِنْ کَانَتْ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ کَانَتِ الرَّکْعَتَانِ نَافِلَةً وَ إِلَّا تَمَّتِ الْأَرْبَعُ.[1]

ترجمه: (ابن ابی عمیر از بعض اصحابش از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به شخصی که نماز به جا می آورد و نمی‌داند دو یا سه یا چهار رکعت خوانده است؛ فرمود: به ایستد و دو رکعت ایستاده بخواند و سلام دهد سپس دو رکعت نشسته بخواند و سلام دهد پس اگر اصل نمازش چهار رکعت بوده دو رکعت نافله محسوب می شود وگرنه چهار رکعت تمام می گردد).

در مورد مرسله بودن این روایت بایستی توجه داشت بنابر مشهور مرسله ابن ابی عمیر در حکم مسانید است و خصوص این مرسله هم ارسال آن منجبر به عمل مشهور می باشد.

صحیحه عبدالرحمان بن الحجاج

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ لَا یَدْرِی اثْنَتَیْنِ صَلَّی أَمْ ثَلَاثاً أَمْ أَرْبَعاً فَقَالَ یُصَلِّی رَکْعَةً مِنْ قِیَامٍ.[2]

ترجمه: (عبدالرحمان بن حجاج نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم شخصی نمی داند که آیا دو رکعت خوانده یا سه رکعت یا چهار رکعت؟ پس فرمود: دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند و سلام دهد و دو رکعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد).

این روایت دلالت صریح بر قول مشهور دارد.

تنها نکته‌ای که در اینجا هست، نسخه‌های مرحوم صدوق« الفقیه» مختلف می باشد، در بعضی رَکعَتَینِ مِن قِیامٍ و در بعضی رَکعَهً مِن قِیامٍ ثبت شده است، لکن اصحّ بودن رَکعَتَینِ مِن قِیامٍ در مضمون صحیحه عبد الله بن الحجاج با مرسله ابن ابی عمیر تایید می شود.

اما در مورد خبر سهل بن الیسع که مضمون آن موافق قول عامه است و حمل بر تقیه می شود:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ الْیَسَعِ عَنِ الرِّضَا ع فِی ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَ: یَبْنِی عَلَی یَقِینِهِ وَ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ بَعْدَ التَّسْلِیمِ وَ یَتَشَهَّدُ تَشَهُّداً خَفِیفاً.[3]

ترجمه: (سهل بن الیسع از امام رضا(ع) نقل کرده که در این خصوص «شک بین دو و سه و چهار» بنا بر یقینش گذارد و دو سجده سهو بعد از سلام نماز به جا آورد و تشهد خفیف بخواند).

« مراد از تشهد خفیف یعنی بدون اذکار مستحبی و اکتفا به شهادتین و صلوات»

اما این که مصنف به جا آوردن دو رکعت نشسته را بعد از دو رکعت ایستاده احوط دانسته‌اند از آن جهت است که هم مرسله ابن ابی عمیر و هم صحیحه عبدالرحمان بن حجاج رَکعَتَینِ مِن جُلُوسٍ را به وسیله ثُمَّ عطف نموده اند به رَکعَتَینِ مِن قِیامٍ و عطف به ثُمَّ ظهور در ترتیب و لزوم تاخیر دارد.

اَلخامِسُ: اَلشَّكُ بَينَ الأربَعِ وَ الخَمسِ بَعدَ إكمالِ السَّجدَتَينِ فَيَبنِي عَلَى الأربَعِ وَ ِیَتَشَهَّدَ وَ يُسَلِّمَ ثُمَّ يَسجُدُ سَجدَتَيِ السَّهوِ.

ترجمه: (شک بین چهار و پنج بعد از اکمال سجدتین است بنا بر چهار بگذارد و تشهد و سلام دهد سپس دو سجده سهو بجا آورد).

نصوص معتبره ای که دال بر آن می‌باشد:

صحیحه عبدالله بن سنان

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا کُنْتَ لَا تَدْرِی أَرْبَعاً صَلَّیْتَ أَمْ خَمْساً فَاسْجُدْ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ بَعْدَ تَسْلِیمِکَ ثُمَّ سَلِّمْ بَعْدَهُمَا.[4]

ترجمه: ( عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: هر گاه نمی دانی چهار رکعت خوانده ای یا پنج رکعت پس بعد از سلام نمازت دو سجده سهو به جا آور سپس سلام بده).

موثقه ابوبصیر

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا لَمْ تَدْرِ خَمْساً صَلَّیْتَ أَمْ أَرْبَعاً فَاسْجُدْ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ بَعْدَ تَسْلِیمِکَ وَ أَنْتَ جَالِسٌ ثُمَّ سَلِّمْ بَعْدَهُمَا.[5]

ترجمه: ( ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود اگر نمی دانی پنج رکعت خوانده یا چهار رکعت پس بعد از سلام دادن دو سجده سهو به جا آور در حالی که نشسته ای سپس سلام بده).