موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الشكوك /شک بین دو و چهار

(اَلثّالث) اَلشَّكُ بَيْنَ الْاِثْنَتَينِ وَ الْأرْبَعِ بَعْدَ إِكْمالِ فَإِنَّهُ يَبْنِي عَلَى الْأرْبَعِ وَ يَتِمُّ الصَّلاةَ ثُمَّ يَحْتاطُ بِرَكْعَتَينِ مِنْ قِيامٍ.

ترجمه: (سوم: شک بین رکعت دوم و چهارم بعد از اکمال سجدتین بناء را بر رکعت چهارم نهاده و سپس دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بجای می آورد).

شرح: قول مشهور همین است و تعبیر مرحوم صاحب جواهر این است:

بِلا خِلافٍ مُعتَدٍ بِه اَجِدُهُ فِیه ( بدون خلاف قابل توجهی که یافته باشم آن را).

مستند این قول اضافه بر عموماتی که تکلیف را بناء بر اکثر گذاردن می‌داند، نصوص خاصّه ای است که در حد مستفیضه می باشد.

صحیحه حلبی

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: إِذَا لَمْ تَدْرِ اثْنَتَیْنِ صَلَّیْتَ أَمْ أَرْبَعاً وَ لَمْ یَذْهَبْ وَهْمُکَ إِلَی شَیْ ءٍ فَتَشَهَّدْ وَ سَلِّمْ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ تَقْرَأُ فِیهِمَا بِأُمِّ الْکِتَابِ ثُمَّ تَشَهَّدُ وَ تُسَلِّمُ فَإِنْ کُنْتَ إِنَّمَا صَلَّیْتَ رَکْعَتَیْنِ کَانَتَا هَاتَانِ تَمَامَ الْأَرْبَعِ وَ إِنْ کُنْتَ صَلَّیْتَ أَرْبَعاً کَانَتَا هَاتَانِ نَافِلَةً.[1]

ترجمه: (حلبی از امام صادق)ع) نقل کرده است که فرمود هرگاه نمی دانی دو رکعت خوانده ای یا چهار رکعت و گمان تو به چیزی نمی رود پس شهد و سلام را انجام بده سپس دو رکعت و چهار سجده به جا آور، در هر دو رکعت هم فاتحة الکتاب بخوان سپس تشهد و سلام بده پس اگر دو رکعت خوانده باشی این دو رکعت نماز احتیاط؛ چهار رکعت را تمام می کند و چنانچه چهار رکعت خوانده باشی این دو رکعت در حکم نافله خواهد بود).

صحیحه ابن ابی یعفور

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ لَا یَدْرِی رَکْعَتَیْنِ صَلَّی أَمْ أَرْبَعاً قَالَ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ ثُمَّ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ وَ إِنْ کَانَ صَلَّی أَرْبَعاً کَانَتْ هَاتَانِ نَافِلَةً وَ إِنْ کَانَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ کَانَتْ هَاتَانِ تَمَامَ الْأَرْبَعَةِ وَ إِنْ تَکَلَّمَ فَلْیَسْجُدْ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ.[2]

ترجمه: (ابن ابی یعفور نقل کرده است از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که نمی داند دو رکعت خوانده یا چهار رکعت؟ فرمود: تشهد بخواند و سلام دهد سپس برخیزد پس دو رکعت نماز به جا آورد و چهار سجده در هر دو رکعت فاتحه الکتاب بخواند سپس تشهد و سلام را انجام دهد و اگر چهار رکعت خوانده باشد این دو رکعت نماز احتیاط در حکم نافله محسوب می‌شود و اگر دو رکعت خوانده باشد این دو رکعت نماز احتیاط، تتمیم چهار رکعت خواهد بود و اگر تکلّم کرده پس از دو سجده سهو به جا آورد).

صحیحه اوّل زراره

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَنْ لَمْ یَدْرِ فِی أَرْبَعٍ هُوَ أَمْ فِی ثِنْتَیْنِ وَ قَدْ أَحْرَزَ الثِّنْتَیْنِ قَالَ یَرْکَعُ رَکْعَتَیْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ وَ هُوَ قَائِمٌ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ- وَ یَتَشَهَّدُ وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ الْحَدِیثَ.[3]

ترجمه: (زراره در حدیثی از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) نقل کرده است که به او گفتم کسی که نمی داند آیا در رکعت چهارم است یا رکعت دوم در حالی که دو رکعت را احراز کرده و یقین دارد فرمود دو رکعت ایستاده و چهار سجده به جا آورد با فاتحه الکتاب و تشهد بخواند و چیزی بر او نیست).

(صاحب وسائل) در ذیل حدیث زراره:

أقُولُ هذا مَحمُولٌ عَلى نَفيِ الإِثمِ وَ الاِعادَهِ لا سُجُودِ السَّهوِ

این که در حدیث آمده است «لا شَیئَ عَلَیه»حمل بر نفی گناه و نفی وجود اعاده می شود نه نفی سجده سهو.

صحیحه دوّم زراره

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا (ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَنْ لَمْ یَدْرِ فِی اثْنَتَیْنِ هُوَ أَمْ فِی أَرْبَعٍ قَالَ یُسَلِّمُ وَ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یُسَلِّمُ وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ.[4]

ترجمه: (زراره از یکی از دو امام معصوم «امام باقر(ع) یا امام صادق(ع)» نقل کرده که گفتم کسی که نمی داند در رکعت دوم است یا چهارم فرمود سلام دهد و بایستد و پس دو رکعت نماز به جا آورد پس سلام دهد و چیزی بر او نیست).

صحیحه محمد بن مسلم

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَلَا یَدْرِی رَکْعَتَیْنِ هِیَ أَوْ أَرْبَعٌ قَالَ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ- وَ یَتَشَهَّدُ وَ یَنْصَرِفُ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ.[5]

ترجمه: (محمد بن مسلم نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که دو رکعت نماز بجا آورده پس نمی داند دو رکعت بوده یا چهار رکعت فرمود سلام دهد سپس بایستد و دو رکعت نماز با فاتحه الکتاب به جا آورد و تشهد بخواند و تمام کند و چیزی بر او نیست).

در نقطه مقابل نصوصی که ذکر شد بعض روایات از جمله صحیحه محمد بن مسلم ظاهر در خلاف آنها است و طبعاً تلقی تعارض می شود.

صحیحه محمد بن مسلم

وَ عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ لَا یَدْرِی صَلَّی رَکْعَتَیْنِ أَمْ أَرْبَعاً قَالَ یُعِیدُ الصَّلَاةَ.[6]

ترجمه: (محمد بن مسلم گوید سوال کردم از او راجع به شخصی که نمی داند دو رکعت خوانده یا چهار رکعت فرمود نماز را اعاده کند).

شرح: هرچند این صحیحه در مورد شک بین دو و چهار دلالت بر بطلان نماز و اعاده آن دارد لکن معارض با نصوصی که قبلاً ذکر شد نمی باشد با توجه به نکات ذیل:

نکته اول: حمل این صحیحه بر شک قبل از اکمال سجدتین همانطور که مرحوم صاحب وسائل و بعض دیگر چنین نظر داده‌اند و بدین ترتیب جمع بین این صحیحه و روایات صحیحه ای که قبلاً ذکر شد صورت می گیرد

دلیل این حمل آن است که این صحیحه از حیث اکمال سجدتین و عدم آن اطلاق دارد، بنابراین امکان دارد که مراد از آن عروض شک قبل از اکمال سجدتین باشد.

برخلاف نصوصی که قبل از این ذکر شد زیرا مضمون آن‌ها ظهور داشت در عروض شک بعد از اکمال سجدتین.

نکته دوم: جمع بین این دو صحیحه و روایت صحیحه قبلی با حکم به تخییر یعنی بنا بر اکثر نهادن و بجا آوردن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده یا رها کردن نماز و اعاده آن بدین ترتیب که رفع ید از ظهور امر در تعیین در هر یک از دو دسته روایات و حمل آن بر وجوب تخییری به قرینه دسته دیگر.

این حمل را مرحوم محقق همدانی(ره) در مقابل جمع بین این دو دسته روایات هرچند نیکو شمرده‌اند لکن اعتماد بر آن را مشکل دانسته اند با این بیان: (وَ لكِنْ يُشْكِلُ الْاِعتِمادُ عَلَى الصَّحيحِ الْمَزْبُورِ بَعْدَ شُذُوذِه وَ اِعْراضِ الْاَصْحابِ فِي ظاهِرِ كَلَماتِهِم عَنْهُ مَعَ ما فِيهِ مِنَ الْاِضْمارِ فَما هُوَ ظاهِرُ الْمَشهُورِ مِنْ كَوْنِ الْبَناءِ عَلَى الْاَكثَرِ عَزيمَة لا رُخْصَة اِنْ لَمْ يَكُنْ اَقْوى فَلا رَيْبَ فِي اَنَّهُ اَحْوَط).

ترجمه: (و لکن مشکل است اعتماد بر صحیحه مزبور بعد از شاذ بودن آن و اعراض اصحاب از آن در ظاهر کلماتشان علاوه بر این که روایت مضمره است پس آنچه ظاهر مشهور است از بناء بر اکثر تعیین است نه رخصت و این قول اگر اقوی نباشد پس بدون تردید احوط است).

منظور از عزیمه یعنی معیناً بناء بر اکثر گذاردن و به دستورالعمل شک بین دو و چهار عمل کردن و منظور از رخصت یعنی اختیار دارد که بناء بر اکثر بگذارد یا نماز را رها کرده و اعاده نماید حاصل آن که مرحوم محقق همدانی قول مشهور یعنی بنا نهادن بر اکثر و عمل به دستور را به عنوان یکی از شکوک صحیحه متعین و اقوی و حداقل اینکه احوط دانسته است.

اقول: به نظر می‌رسد حمل صحیحه اخیر محمد بن مسلم بر قبل از اکمال سجدتین وجه وجیهی است و در غیر این صورت اساساً اعتماد نسبت به صحیحه مزبور با توجه به اعراض اصحاب از آن و اقوی بودن صحیحه های قبلی مشکل است، همان گونه که مرحوم محقق همدانی(ره) هم متذکر شده اند.