موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الشكوك /شک بین دو و چهار بعد از اکمال سجدتین

در نقطه مقابل نصوصی که ذکر شد، دو روایت می باشد که ممکن است از آنها تلقّی بناء بر اقل نهادن و تعارض با روایات گذشته گردد.

صحیحه زراره

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: إِذَا لَمْ یَدْرِ فِی ثَلَاثٍ هُوَ أَوْ فِی أَرْبَعٍ وَ قَدْ أَحْرَزَ الثَّلَاثَ قَامَ فَأَضَافَ إِلَیْهَا أُخْرَی وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ وَ لَا یَنْقُضِ الْیَقِینَ بِالشَّکِّ وَ لَا یُدْخِلِ الشَّکَّ فِی الْیَقِینِ وَ لَا یَخْلِطْ أَحَدَهُمَا بِالْآخَرِ وَ لَکِنَّهُ یَنْقُضُ الشَّکَّ بِالْیَقِینِ وَ یُتِمُّ عَلَی الْیَقِینِ فَیَبْنِی عَلَیْهِ وَ لَا یَعْتَدُّ بِالشَّکِّ فِی حَالٍ مِنَ الْحَالاتِ.[1]

ترجمه: (زراره در حدیثی از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: هر گاه نمی داند در رکعت سوم است یا رکعت چهارم در حالی که سه رکعت محرز و یقینی است؛ بایستی بایستد و رکعت دیگری به آن اضافه نماید و چیزی بر او نمی باشد و نبایستی یقین را به وسیله شک بشکند و شک را در یقین داخل نکند و مخلوط ننماید یکی را با دیگری و لکن شک را به وسیله یقین بشکند و تمام کند بر یقین پس بنا بگذارد بر آن و اعتنا به شک نکند در حالی از حالات).

شرح: این روایت همان صحیحه معروف زراره در باب استصحاب و بیان قاعده است با عین حال اشاره ای هم به مناط شک در رکعات از جهت بناء گذاردن بر اکثر دارد، همان گونه که نصوص قبلی دالّ بر همین معنی بودند و به خلاف توهم بعضی، این صحیحه ظاهر در بر بناء بر اقل نیست بلکه می توان گفت در بناء بر اکثر ظهور دارد و با توجه به عبارت( لَا یُدْخِلِ الشَّکَّ فِی الْیَقِینِ وَ لَا یَخْلِطْ أَحَدَهُمَا بِالْآخَرِ) معلوم می شود که مراد از عبارت(قَامَ فَأَضَافَ إِلَیْهَا أُخْرَی) اضافه کردن رکعت مفصوله است زیرا یقین همان رکعت ثالثه است و شک رکعت رابعه می باشد که امام می فرماید: نبایستی رکعت رابعه را در رکعت ثالثه داخل نماید و یکی از آنها را با دیگری مخلوط کند.

روایت محمد بن مسلم

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: وَ مَنْ سَهَا فَلَمْ یَدْرِ ثَلَاثاً صَلَّی أَمْ أَرْبَعاً وَ اعْتَدَلَ شَکُّهُ قَالَ یَقُومُ فَیُتِمُّ ثُمَّ یَجْلِسُ فَیَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ وَ هُوَ جَالِسٌ.[2]

ترجمه: (حریز از محمد بن مسلم نقل کرده است، و کسی که شک کرده پس نمی داند که سه رکعت خوانده یا چهار رکعت و شک وی در حد اعتدال است (دو طرفش یکسان می باشد) گفت: بایستی بایستد پس نماز را تمام کند سپس بنشیند و تشهد و سلام بخواند و دو رکعت نماز با چهار سجده به جا آورد در حالی که نشسته است).

اما دلیل عدم تعارض روایت محمد بن مسلم با نصوص گذشته

اولاً: مفاد این روایت قابل تصدیق نیست زیرا متضمن جمع بین بنا بر اقل که جمله (یَقُومُ فَیُتِمُّ) ظهور در آن دارد و به جا آوردن دو رکعت نماز احتیاط نشسته و وجهی برای چنین جمعی نیست چون وقتی بناء بر اقل نهاده شد و تبعاً نماز ادامه یافت احتمال زیادتی است و وجهی برای نماز احتیاط نمی‌ماند که بخواهد تدارک نقص محتمل را بنماید و هیچ یک از خاصه و عامه قائل به مضمون آن نشده اند فلذا اساساً قابل قبول نمی باشد تا چه رسد که با نصوص گذشته معارضه نماید.

ثانیاً: محمد بن مسلم این مطالب را از امام(ع) نقل نکرده است بلکه قول خود ایشان است و معلوم است که رای و نظر وی وقتی که مستند به امام(ع) نباشد حجت نمی‌باشد و به عبارتی روایت این راوی مورد وثوق و حجت است نه فتوای وی.

و اما کیفیت نماز احتیاط در این مسئله تخییر بین دو رکعت نشسته یا یک رکعت ایستاده می باشد دلیل آن هم چنین است که در نصوص مربوطه به این موضوع به هر دو کیفیت وارد شده است هرچند احوط آن است که دو رکعت نشسته به جا آورد به لحاظ اینکه نصوص زیادی بر آن تصریح دارند و البته جمع بین هر دو هم احوط از آن است .

نکته‌ای که مصنف در متن متذکر شده‌اند این است اگر جمع بین هر دو را اختیار کرد دو رکعت نشسته را بر یک رکعت ایستاده مقدم بدارد از آن جهت که دو رکعت نشسته در اثر کثرت نصوص احتمال تعیین آن هست طبعاً مقدم داشتن یک رکعت ایستاده بر آن موجب فصل می‌شود که همین فاصله بین اصل نماز و نماز احتیاط خودش خلاف احتیاط خواهد بود.

اَلثّالِث: اَلشَّكُ بَيْنَ الْاِثْنَتَينِ وَ الْاَرْبَعِ بَعْدَ الْاِكْمالِ فَاِنَّهُ يَبْني عَلَى الْاَرْبَعِ وَيَتِمُّ صَلاتَهُ ثُمَّ يَحْتاطُ بِرَكْعَتَينِ مِنْ قِيامٍ

ترجمه: (شک بین دو و چهار بعد از اکمال سجدتین پس بایستی بناء را بر چهار بگذارد و نمازش را تمام کند سپس احتیاطاً دو رکعت ایستاده بجا آورد).

شرح: قول مشهور همین است و تعبیر مرحوم صاحب جواهر این است: بِلا خِلافٍ مُعْتَدٍّ بِهِ اَجِدُهُ فِيهِ (بدون خلاف قابل توجهی که یافته باشم آن را)

مستند این قول اضافه بر عموماتی که تکلیف را بناء بر اکثر گذاردن می‌داند نصوص خاصّه ای است که در حدّ مستفیضه می باشند.

صحیحه حلبی

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: إِذَا لَمْ تَدْرِ اثْنَتَیْنِ صَلَّیْتَ أَمْ أَرْبَعاً وَ لَمْ یَذْهَبْ وَهْمُکَ إِلَی شَیْ ءٍ فَتَشَهَّدْ وَ سَلِّمْ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ تَقْرَأُ فِیهِمَا بِأُمِّ الْکِتَابِ ثُمَّ تَشَهَّدُ وَ تُسَلِّمُ فَإِنْ کُنْتَ إِنَّمَا صَلَّیْتَ رَکْعَتَیْنِ کَانَتَا هَاتَانِ تَمَامَ الْأَرْبَعِ وَ إِنْ کُنْتَ صَلَّیْتَ أَرْبَعاً کَانَتَا هَاتَانِ نَافِلَةً.[3]

ترجمه: (حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که، هرگاه نمی دانی دو رکعت نماز خوانده ای یا چهار رکعت و گمان تو به چیزی نرود پس تشهد بخوان و سلام بده سپس دو رکعت نماز احتیاط با چهار سجده به جا آور، که در هر دو رکعت فاتحة الکتاب می خوانی، سپس تشهد خوانده و سلام می‌دهی، پس اگر در واقع دو رکعت نماز خوانده باشی، که این دو رکعت نماز احتیاط، چهار رکعت را تمام می‌کند و اگر در واقع چهار رکعت به جا آورده باشی، این دو رکعت، نافله محسوب می‌شود).

صحیحه ابن ابی یعفور

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ لَا یَدْرِی رَکْعَتَیْنِ صَلَّی أَمْ أَرْبَعاً قَالَ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ ثُمَّ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ وَ إِنْ کَانَ صَلَّی أَرْبَعاً کَانَتْ هَاتَانِ نَافِلَةً وَ إِنْ کَانَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ کَانَتْ هَاتَانِ تَمَامَ الْأَرْبَعَةِ وَ إِنْ تَکَلَّمَ فَلْیَسْجُدْ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ.[4]

ترجمه: (ابن ابی یعفور نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که نمی داند دو رکعت خوانده یا چهار رکعت؟ فرمود: تشهد بخواند و سلام دهد، سپس بایستد، پس دو رکعت نماز احتیاط و چهار سجده به جا آورد که در هرکدام فاتحه الکتاب خوانده شود، سپس تشهد و سلام دهد و اگر در واقع چهار رکعت نماز خوانده بوده، این دو رکعت نافله محسوب می شود و چنانچه در واقع دو رکعت انجام داده بوده، این دو رکعت موجب اتمام چهار رکعت خواهد بود و اگر تکلم کرده پس دو سجده سهو به جا آورد).