موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الشكوك /بطلان نماز در شک نماز های دو رکعتی

در اینجا دو موثقه از عمار ساباطی نقل شده است که امکان دارد از آنها توهّم معارضه با نصوص صحیحه و موثقه ای که در رابطه با بطلان نماز بر فرض شک در نماز های دو رکعتی و سه رکعتی ذکر شد.

موثقه عمار ساباطی (الاولی)

وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ وَ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ شَکَّ فِی الْمَغْرِبِ فَلَمْ یَدْرِ رَکْعَتَیْنِ صَلَّی أَمْ ثَلَاثَةً قَالَ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَقُومُ فَیُضِیفُ إِلَیْهَا رَکْعَةً ثُمَّ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ مِمَّا لَا یُقْضَی أَبَداً.[1]

ترجمه: (عمار ساباطی نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم، شخصی شک می کند در نماز مغرب، پس نمی‌داند که دو رکعت نماز خوانده یا سه رکعت، حضرت فرمود: سلام دهد، سپس بایستد، پس یک رکعت به آن اضافه کند، سپس فرمود: به خدا قسم این دستورالعمل از مواردی است که ابداً حکم به آن نشده است).

موثقه عمار ساباطی (الثانیه)

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ النَّابِ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ لَمْ یَدْرِ صَلَّی الْفَجْرَ رَکْعَتَیْنِ أَوْ رَکْعَةً قَالَ یَتَشَهَّدُ وَ یَنْصَرِفُ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَةً فَإِنْ کَانَ قَدْ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ کَانَتْ هَذِهِ تَطَوُّعاً وَ إِنْ کَانَ صَلَّی رَکْعَةً کَانَتْ هَذِهِ تَمَامَ الصَّلَاةِ قُلْتُ فَصَلَّی الْمَغْرِبَ فَلَمْ یَدْرِ اثْنَتَیْنِ صَلَّی أَمْ ثَلَاثاً قَالَ یَتَشَهَّدُ وَ یَنْصَرِفُ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَةً فَإِنْ کَانَ صَلَّی ثَلَاثاً کَانَتْ هَذِهِ تَطَوُّعاً وَ إِنَّ کَانَ صَلَّی ثِنْتَیْنِ کَانَتْ هَذِهِ تَمَامَ الصَّلَاةِ وَ هَذَا وَ اللَّهِ مِمَّا لَا یُقْضَی أَبَداً. [2]

ترجمه: (عمار ساباطی نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که نمی داند نماز صبح را دو رکعت خوانده یا یک رکعت، حضرت فرمود: تشهد بخواند و نماز را تمام کند سپس بایستد و یک رکعت به جا آورد، پس اگر دو رکعت خوانده بود که این یک رکعت استحبابی محسوب می‌شود و اگر یک رکعت خوانده بود با این یک رکعت نمازش کامل می گردد. گفتم آن شخص در حال نماز مغرب است، سپس نمی داند دو رکعت یا سه رکعت به جا آورده است، حضرت فرمود: تشهد را بخواند و نماز را تمام کند سپس به ایستد و یک رکعت بخواند پس اگر سه رکعت انجام داده بوده است، این یک رکعت استحبابی می شود و چنانچه دو رکعت به جا آورده بوده، با این یک رکعت نمازش کامل می گردد و به خدا قسم این دستورالعمل از مواردی است که ابداً حکم به آن نشده است).

مرحوم صاحب وسائل ذیل این موثقه گویند:

اَلْاَقْرَبُ حَمْلُ الْحَدیثَینِ عَلَی التَّقِیَّه لِمُوافِقَتِها لِجَمِيعِ العامَّه

(اقرب آن است که هر دو موثقه حمل بر تقیه شود زیرا موافق عموم عامه است)

مرحوم محقق خویی(ره) در رد این حمل گویند:

وَلكِنَّهُ مُشْكِلٌ جِداً اِذْ لَمْ يَنْسَبُ الْقَوْلُ بِمَضْمُونِها اَعْني الْبَناءَ عَلَى الْاَكْثَرِ اِلى اَحَدٍ مِنَ الْعامَّةِ بَلِ الظّاهِرُ اَنَّهُمْ مُطبِقُونَ عَلَى الْبَناءِ عَلَى الْاَقَلْ وَ الْعَمَلُ بِالْاِسْتِصْحابِ كَما هُوَ الْمَنْسُوبُ اِلَيْهِم في جَمِيْعِ الصَّلَواتِ وَمَعَهُ كَيْفَ يُمْكِنُ الْحَمْلُ عَلَى التَّقِيَّةِ وَكَيفَ تَصِحُّ دَعْوَی الْمُوافَقَةِ لِجَمِيعِ الْعامَّةِ.

ترجمه: (و لکن این حمل مشکل است جدا،ً در حالی که قول به مضمون روایت، یعنی بناء براکثر به هیچ یک از عامه نسبت داده نشده است، بلکه ظاهراً آنان اتفاق نظر دارند بر بناء بر اقل و عمل به استصحاب کما اینکه چنین حکمی منسوب به ایشان است در جمیع نمازها و با این ترتیب چگونه ممکن است روایت حمل بر تقیه شود و چگونه صحیح است که ادعای موافقت مضمون روایت با جمیع عامه گردد؟).

مرحوم صاحب وسائل به نقل از مرحوم شیخ ره موثقتین عمار را هم بر نافله فجر و نافله مغرب ذکر نموده است در حالی که هیچگونه قرینه‌ای نه در سوال و نه در جواب که شاهد بر این حمل باشد موجود نیست

اما آنچه مسلم است این که هیچ یک از علما اعم از خاصه و عامه مطابق مضمون موثقتین عمار فتوا نداده است زیرا خاصّه قائل به بطلان هستند و عامه بنابر را بر اقل نهاده اند و این موضوع یکی از جهات وهن در هر دو موثقه می‌باشد مضافاً بر این که بعضی از جمله صاحب وافی و مرحوم مجلسی قائل به کثرت اشتباه و خطای عمار در نقل روایت می‌باشند

مرحوم محقق خوئی (ره) عبارت ذیل موثقتین را تاییدی بر اجمال هر دو روایت دانستند با این بیان:

فَتَكونانِ مِنَ الرِّواياتِ المُجمَلَةِ الَّتِي اَمَرَنا بِرَدِّ عِلمِها إلى اَهلِها وَ هُم اَعرَفُ بِما قالوا كَما يُؤَيِّدُهُ قَولُهُ (ع) فِي ذَيلِ كِلتَا المُوَثَّقَتَينِ«هذا وَاللهِ مِما لا يُقضى أبَدا» فَإنّا لَم نَفهَمِ المُرادَ مِن هذِهِ العِبارَةِ وَلَعَلَهُ اَشارَ(ع) إلى أنَّ هذا الحُكمَ مِمّا لا يُفتِي بِهِ أحَدٌ لا مِنَ الخاصَّةِ ولا مِنَ العامَّةِ.

ترجمه: (پس دو موثقه عمار ساباطی از روایات مجمل است که امر کرده‌اند ما را به اینکه علم آنها را به اهلش واگذاریم و ایشان آگاه‌تر هستند نسبت به آنچه گفته اند، همان‌گونه که تایید می کند این موضوع را عبارتی که ذیل موثقتین از قول امام(ع) نقل شده است، پس ما نمی فهمیم مراد از آن چیست و شاید اشاره به این باشد که این حکم از مواردی است که هیچ کس اعم از خاصّه و عامّه به آن فتوا نداده است).

فتحصل از آنچه بیان شد که این دو موثقه بی‌تردید از اعتبار ساقط و صلاحیت معارضه با روایات دال بر بطلان را ندارند. بلی بر فرض که کسی از این نتیجه چشم‌ پوشی نموده و قائل به تعارض گردد، نصوصی که دلالت بر بطلان داشتند ارجح و اشهر به لحاظ سند و فتوا می باشند.

اکنون حتی اگر کسی از این مطلب هم چشم پوشی کند و در نهایت تساقط بعد از تعارض را پذیرا شود ناگزیر بایستی به اطلاق صحیحه صفوان رجوع نماید که مرجع در باب شک در رکعات است و مقتضی بطلان می باشد و با تمسک به همین صحیحه است که از مقتضای استصحاب خارج میشویم.

صحیحه صفوان

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع قَالَ إِنْ کُنْتَ لَا تَدْرِی کَمْ صَلَّیْتَ وَ لَمْ یَقَعْ وَهْمُکَ عَلَی شَیْ‌ءٍ فَأَعِدِ الصَّلَاةَ.[3]

ترجمه: ( صفوان از امام ابوالحسن(ع)«موسی بن جعفر(ع)»نقل کرده است که فرمود: چنانچه نمی دانی چند رکعت خوانده ای و گمان تو به هیچ طرف نرود پس اعاده کن نماز را).