موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الشكوك /شک در اصل نماز

(فَصْلٌ فِي الشَّك)

وَهُوَ إمّا فِي أصْلِ الصَّلاةِ وَ أنَّهُ هَلْ أتى بِها أمْ لا وَ إمّا فِي شَرائِطِها وَ إمّا فِي أجْزائِها وَ إمّا فِي رَكَعاتِها

مَسْألَة: إذا شَكَّ فِي أنَّهُ هَلْ صَلّى أمْ لا فَإن كانَ بَعْدَ مُضِيِّ الْوَقْتِ لَمْ يَلْتَفِتْ وَ بَنى عَلى أنَّهُ صَلّی، سَواءٌ كانَ فِي صَلاةِ الْواحِدَةِ اَوْ فِي صَلاتَيْنِ وَ إنْ كانَ فِي الْوَقتِ وَجَبَ الْإتْيانُ بِها كَأنْ شَكَّ فِي أنَّهُ صَلّى صَلاةَ الصُّبحِ أمْ لا أوْ هَلْ صَلَّى الظُّهْرَیْنِ أمْ لا أوْ هَلْ صَلَّى الْعَصْرِ بَعْدَ الْعِلْمِ بِأنَّهُ صَلَّى الظُّهْرِ أمْ لا.

ترجمه: ( شک یا در اصل نماز است و اینکه آیا آن را انجام داده یا نه و یا در شرایط آن و یا در اجزای آن و یا در رکعات آن .

مسئله: هرگاه شک کند در اینکه آیا نماز را خوانده است یا نه پس اگر بعد از گذشتن وقت باشد توجهی نکند و بنا بگذارد بر اینکه نماز را خوانده است، فرقی نمی‌کند که شک در مورد صلاة واحده باشد یا صلاتین و اگر وقت باقی باشد واجب است که آن را به جا آورد مانند اینکه شک کند در اینکه نماز صبح خوانده است یا نه یا اینکه آیا نماز ظهر و عصر را خوانده است یا نه یا بعد از علم به اینکه نماز ظهر را خوانده شک دارد که آیا نماز عصر را به جا آورده است یا نه؟).

نصی که دلالت بر این حکم دارد:

صحیحه زراره و فضیل

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: مَتَی اسْتَیْقَنْتَ أَوْ شَکَکْتَ فِی وَقْتِ فَرِیضَةٍ أَنَّکَ لَمْ تُصَلِّهَا أَوْ فِی وَقْتِ فَوْتِهَا أَنَّکَ لَمْ تُصَلِّهَا صَلَّیْتَهَا وَ إِنْ شَکَکْتَ بَعْدَ مَا خَرَجَ وَقْتُ الْفَوْتِ وَ قَدْ دَخَلَ حَائِلٌ فَلَا إِعَادَةَ عَلَیْکَ مِنْ شَکٍّ حَتَّی تَسْتَیْقِنَ فَإِنِ اسْتَیْقَنْتَ فَعَلَیْکَ أَنْ تُصَلِّیَهَا فِی أَیِّ حَالَةٍ کُنْتَ.[1]

ترجمه: ( زراره و فضیل در حدیثی از امام باقر(ع) نقل کردند که فرمود: هرگاه یقین کردی یا شک نمودی در وقت فریضه که نماز را نخوانده ای یا در زمان فوت وقت آن متوجه شدی که نماز را نخوانده ای بایستی آن را به جا آوری و اگر شک کردی در انجام نماز بعد از آن که خارج شد وقت فوت و داخل شد حائل( وقتی که بین وقت نماز قبلی و وقت نماز بعدی است) پس در اثر شک، اعاده بر تو واجب نیست تا زمانی که یقین پیدا کنی پس اگر یقین پیدا کردی بایستی نماز را به جا آوری در هر حال که باشی).

شرح: حکمی که مرحوم مصنف بیان داشته‌اند و منطبق بر مضمون صحیحه زراره و فضیل است مورد تسالم فقها می باشد.

مضافاً بر این که مطابق با قاعده اشتغال است زیرا تکلیف ثابت در وقت اقتضا دارد که جزماً ساقط گردد و به تعبیری اشتغال ذمه یقینی برائت ذمه یقینی می خواهد در حالی که بر حسب فرض، شک در انجام تکلیف دارد، بنا براین بایستی نماز را به جا آورد. اما بعد از خروج وقت با توجه به اینکه تکلیف به قضا با امر جدید است و موضوع آن فوت نماز می باشد:(اقض ما فات کما فات)«قضا کن آنچه فوت شده را همانگونه که فوت شده است» و فوت نماز هم برحسب فرض مشکوک است و ثابت نیست بنابراین اصالت البرائه جاری خواهد بود و تکلیفی برای انجام قضاء نماز نخواهد داشت.

مسألة: إذا شَكَّ فِي فِعْلِ الصَّلاةِ وَ بَقِيَ مِنَ الْوَقْتِ مِقْدارَ رَكْعَةٍ فَهَلْ يَنْزِلُ مَنْزِلَةَ تَمامِ الْوَقْتِ أوْ لا وَجْهانِ أقْواهُمَا الْأوَّلُ أمّا لَوْ بَقِيَ أقَلُ مِنْ ذلِكَ فَالْأقْوى كَوْنُهُ بِمَنْزِلَةِ الْخُرُوجِ.

ترجمه: ( اگر شک کند در انجام نماز در حالی که از وقت به مقدار یک رکعت باقی است پس آیا به منزله تمام وقت است یا نه؟ دو وجه می باشد، قویترین آن دو، وجه اول است، اما اگر کمتر از این مقدار(کمتر از اندازه یک رکعت) باقی باشد اقوی این است که به منزله خروج وقت می باشد).

شرح: ابتدائاً بایستی توجه داشت که تعدادی احادیث که معمولا از آنها تعبیر (مَنْ اَدْرَکْ...) می شود، در خصوص کسی وارد شده است که یک رکعت از نماز را در وقت درک کرده و تصریح دارند بر اینکه نماز چنین شخصی صحیح است.

از جمله آنها حدیث نبوی:

مُحَمَّدُ بْنُ مَکِّیٍّ الشَّهِیدُ فِی الذِّکْرَی قَالَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَدْرَکَ رَکْعَةً مِنَ الصَّلَاةِ فَقَدْ أَدْرَکَ الصَّلَاةَ.[2]

ترجمه: (شهید در ذکری نقل کرده است که روایت شده از پیامبر اکرم(ص) که فرمود: کسی که یک رکعت از نماز را درک نماید پس نماز را درک کرده است).

موثقه عمار

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: فَإِنْ صَلَّی مِنَ الْغَدَاةِ رَکْعَةً ثُمَّ طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَلْیُتِمَّ الصَّلَاةَ وَ قَدْ جَازَتْ صَلَاتُهُ[3]

ترجمه: (عمار ساباطی در حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: پس اگر از نماز صبح یک رکعت را به جا آورد سپس خورشید طلوع کند پس نماز را تمام نماید و صحیح است).

نکته: «هر چند روایت در مورد نماز صبح وارد شده است، لکن سایر نماز ها یعنی ظهر و عصر و مغرب و عشا هم ملحق به آن است به لحاظ عدم قول به فصل».

مستفاد از این نوع روایت چنین است:

نمازی که یک رکعت آن در وقت واقع شود به منزله نمازی است که تمام آن در وقت واقع شده باشد.

بدین ترتیب مراد از وقت فریضه در صحیحه زراره و فضیل که ذکر آن گذشت (مَتی إسْتَیْقَنْتَ اَوْ شَکَکْتَ فِی وَقْتِ فَریْضَةٍ) اعم از حقیقی و تنزیلی می باشد (به دلیل روایت مَنْ أدْرَک) فلذا اگر یک رکعت از وقت فریضه باقی باشد، همانند حالتی که برای تمام رکعات نماز، وقت موجود است، چنانچه یقین یا شک دارد که نماز را بجا نیاورده بایستی آن را انجام دهد.

اما در موردی که به اندازه کمتر از یک رکعت وقت باقی باشد، اقوی این است که به منزله خروج وقت خواهد بود، زیرا وقت حقیقی و تنزیلی هر دو گذشته است، پس اگر در چنین حالی شک در انجام نماز عارض گردد، شک بعد از خروج وقت محسوب می شود که حکم آن در صحیحه زراره و فضیل، بی اعتنایی نسبت به آن و عدم لزوم اعاده نماز می باشد و عبارت مذکور در روایت چنین است:

(وَ اِنْ شَکَکْتَ بَعْدَ ما خَرَجَ وَقْتُ الْفَوْتِ وَ قَدْ دَخَلَ حائِلٌ فَلا إعادَةَ عَلَیْکَ مِنْ شَکٍّ)

در اینجا هم مراد از وقت الفوت اعم از حقیقی و تنزیلی است (به دلیل روایت مَنْ أدْرَک).

بنابراین با توجه به اینکه قطعاً فوت وقت واقع شده است، استصحاب هم برای اثبات قضاء نماز جاری نمی باشد، زیرا قضای نماز به امر جدید است (اِقْضِ ما فاتَ کَما فاتَ) فلذا فوت نماز، موضوع برای حکم قضای نماز می باشد در حالی که مستصحب عبارت از عدم اداء مشکوک بوده و فوت نماز اثر مترتب بر آن است، پس با توجه به اینکه مورد از مصادیق اصل مُثْبِتْ خواهد بود حجت نمی باشد.