موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /جزء فراموش شده را بعد از سلام یادآور شود

سوم آن که جزء فراموش شده را بعد از سلام نماز متذکر گردد مانند اینکه سجده واحده یا تشهد را فراموش نموده و بعد از سلام نماز متذکر شده است.

همانگونه که در مباحث گذشته بیان شد اساساً این فراموشی از دو حالت خارج نیست:

حالت اول: آنچه فراموش شده از رکعات قبل غیر از رکعت اخیره بوده است که در این صورت همین که به رکن بعدی مثلاً رکوع وارد شود از محل تدارک گذشته است اعم از اینکه در رکوع یا مراتب بعد از آن از جمله بعد از سلام متذکر شود که تکلیف در فرض فراموشی یک سجده قضای سجده فراموش شده و احیاناً سجده سهو است و در فرض فراموشی تشهد انجام سجده سهو و احتیاطاً قضای تشهد فراموش شده می باشد و چنانچه غیر از سجده واحده و تشهد به جز دیگری از اجزاء غیر رکنی به گونه ای که ذکر شد فراموش شده تکلیفی بر عهده نمازگزار نیست جز این که احتیاطاً بعد از سلام سجده سهو به جا آورد.

حالت دوم: آنچه فراموش شده از اجزاء غیر رکنی مانند سجده واحده یا تشهد مربوط به رکعت اخیر باشد و پس از سلام نماز متذکر شود در این صورت چنانچه سلام نماز را قاطِع و مُخرجِ از نماز بدانیم تکلیف در خصوص سجده واحده یا تشهد فراموش انجام قضا و سجدتین سهو همان گونه که قبلاً بیان شد خواهد بود

و در صورتی که با فرض فراموشی سجده واحده یا تشهد در رکعت اخیره وقوع سلام را در غیر محل بدانیم که طبعاً خروج از نماز واقع نشده و در نتیجه محل تدارک جزء فراموش شده باقی است و لذا پس از تدارک آن جزء سلام می‌دهد و جهت زیادتی که قبل از تدارک جزء فراموش شده انجام داده است احتیاطا سجده سهو به جا می‌آورد .

(همانطور که قبلاً هم متذکر شدیم قول اصح همین است)

مسألة:لَوْ كانَ المَنْسِيُّ الْجَهْرَ وَالْاِخْفاتَ لَمْ يَجِبِ التَّدارُكَ بِإعادَةِ الْقِراءَةِ أوِ الذِّكْرِ عَلَى الْأقْوى و إنْ كانَ أحْوَط إِذا لَمْ يَدْخُلْ فِي الرُّكوْعِ.

ترجمه: (اگر آنچه فراموش شده بلند و آهسته خواندن در نماز باشد، تدارک آن واجب نیست به اینکه قرائت یا ذکر را اعاده کند بنابر اقوی، هرچند احوط است تا وقتی که داخل رکوع نشده باشد).

دو صحیحه از زراره که جهت اثبات این فرع به آنها تمسُّک شده‌ است:

صحیحه اول زراره

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی رَجُلٍ جَهَرَ فِیمَا لَا یَنْبَغِی الْإِجْهَارُ فِیهِ وَ أخفی فیما لَا یَنْبَغِی الْإِخْفَاءُ فِیهِ فَقَالَ أَیَّ ذَلِکَ فَعَلَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ نَقَضَ صَلَاتَهُ وَ عَلَیْهِ الْإِعَادَةُ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ نَاسِیاً أَوْ سَاهِیاً أَوْ لَا یَدْرِی فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ وَ قَدْ تَمَّتْ صَلَاتُهُ.[1]

ترجمه: (زراره از امام باقر نقل کرده است راجع به شخصی که نماز را بلند خوانده در جایی که نبایستی بلند بخواند و آهسته خوانده در جایی که نبایستی آهسته بخواند پس فرمود هر یک از اینها را که عمداً انجام دهد نمازش را باطل کرده و بایستی اعاده نماید پس اگر از روی فراموشی یا سهوی یا ندانسته انجام دهد چیزی برای او نیست و نمازش تمام است).

صحیحه دوم زراره

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ جَهَرَ بِالْقِرَاءَةِ فِیمَا لَا یَنْبَغِی الْجَهْرُ فِیهِ وَ أَخْفَی فِیمَا لَا یَنْبَغِی الْإِخْفَاءُ فِیهِ وَ تَرَکَ الْقِرَاءَةَ فِیمَا یَنْبَغِی الْقِرَاءَةُ فِیهِ وَ قَرَأَ فِیمَا لَا یَنْبَغِی الْقِرَاءَةُ فِیهِ فَقَالَ أَیَّ ذَلِکَ فَعَلَ نَاسِیاً أَوْ سَاهِیاً فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ.[2]

ترجمه: (زراره نقل کرده است که به امام باقر گفتم در مورد شخصی که نماز را بلند خوانده در جایی که نبایستی بلند بخواند و آهسته خوانده در جایی که نبایستی آهسته بخواند و ترک نموده قرائت را در جایی که بایستی قرائت بخواند و قرائت خوانده در جایی که نبایستی قرائت بخواند پس فرمود هر کدام از این امور را که از روی فراموشی یا سهو انجام داده چیزی بر او نیست).

شرح:

اولاً مضمون هر دو صحیحه معلوم است که می رساند چنانچه عمداً جای جهر و اخفات در نماز تغییر داده شوند نماز باطل و اعاده واجب است لکن در فرض نسیان و سهو نماز صحیح است و تکلیف بر اعاده ندارد لذا به نظر می رسد اینکه مرحوم مصنف متذکر شده اند که اگر داخل رکوع نشده است احوط تدارک به اعاده قرائت یا ذکر است وجهی ندارد.

ثانیا: اطلاق هر دو صحیحه اقتضاء دارد که تفاوتی نمی‌کند که در اثناء قرائت یا پس از پایان آن یا در رکوع متذکر شود.

ثالثاً: منظور مرحوم مصنف از «ذکر» که عطف به قرائت شده است، همان تسبیحات اربعه در رکعتین اخیرتین می باشد که بایستی اخفاتی و آهسته خوانده شود، هرچند معمولاً از آن تعبیر به تسبیحات می شود نه ذکر، اما به هر حال در نماز، ذکری که حکم آن وجوب جهر یا اخفات باشد غیر تسبیحات وجود ندارد که در ما نحن فیه از آن بحث شود.