موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /سجده سهو

سجده سهو

از مواردی که سجده سهو پس از سلام نماز واجب است هرگاه تشهد فراموش شود و محل تدارک بگذرد یعنی وارد رکوع رکعت بعد گردد که در این صورت نماز صحیح است و روایات معتبر اعم از صحیحه و موثقه تصریح نموده اند که پس از سلام نماز بایستی دو سجده سهو به جا آورد همانگونه که مشهور فتوا دادند

و اما در مورد سجده فراموش شده هم مشهور به وجوب انجام سجده سهو قائل شده اند و برای اثبات آن به بعضی روایات استدلال شده است:

مرسله سُفیانَ بْنِ سِمْط

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ سُفْيَانَ بْنِ السِّمْطِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ تَسْجُدُ سَجْدَتَيِ السَّهْوِ فِي كُلِّ زِيَادَةٍ تَدْخُلُ عَلَيْكَ أَوْ نُقْصَانٍ [1]

ترجمه: ( سفیان بن السمط از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمودند: دو سجده سهو به جا می آوری در هر زیادتی یا نقصانی که بر تو داخل شود).

از لحاظ سند این روایت مرسله و ضعیف است و قول مشهور هم منجبر آن نمی باشد چون مشهور هرچند در مواردی سجده سهو را واجب دانسته اند لکن به ترتیبی که در روایت آمده یعنی برای هر زیادتی یا نقصانی قائل به وجوب سجده سهو نیستند.

خبر جعفر بن بشیر

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: سُئِلَ أَحَدُهُمْ عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَ أَنَّهُ لَمْ یَسْجُدْ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ إِلَّا سَجْدَةً وَ هُوَ فِی التَّشَهُّدِ الْأَوَّلِ قَالَ فَلْیَسْجُدْهَا ثُمَّ یَنْهَضُ وَ إِذَا ذَکَرَهُ وَ هُوَ فِی التَّشَهُّدِ الثَّانِی قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ فَلْیَسْجُدْهَا ثُمَّ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ.[2]

نکته: این روایت از طریق برقی مرفوعه است لکن از طریق صدوق صحیحه می باشد)

ترجمه: (جعفر بن بشیر نقل کرده که یکی از ایشان (ائمه معصومین)مورد سوال قرار گرفتند درباره شخصی که در دو رکعت اول نماز سجده نکرده است، مگر سجده واحده و در حال تشهد اول متذکر می شود، در پاسخ فرمود: سجده را بجا آورد، سپس برخیزد و چنانچه متذکر شد در حال تشهد دوم قبل از اینکه سلام دهد پس آن سجده را بجا آورد و سپس سلام داده و دو سجده سهو بجا آورد).

این روایت دلالت دارد بر وجوب سجده سهو پس از سلام نماز در فرض فراموشی سجده واجب لکن با روایت ابوبصیر که دلالت بر نفی سجده سهو دارد معارض است.

خبر ابوبصیر

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّنْ نَسِیَ أَنْ یَسْجُدَ سَجْدَةً وَاحِدَةً فَذَکَرَهَا وَ هُوَ قَائِمٌ قَالَ یَسْجُدُهَا إِذَا ذَکَرَهَا مَا لَمْ یَرْکَعْ فَإِنْ کَانَ قَدْ رَکَعَ فَلْیَمْضِ عَلَی صَلَاتِهِ فَإِذَا انْصَرَفَ قَضَاهُ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ سَهْوٌ.[3]

نکته: این روایت هم از طریق مرحوم شیخ به لحاظ محمد بن سنان ضعیف است لکن همین روایت از طریق مرحوم صدوق به سند صحیح نقل شده است.

ترجمه: (ابوبصیر نقل کرده است که سوال کردم از او راجع به شخصی که سجده واحده را فراموش کرده است پس متذکر شده در حالی که ایستاده است، حضرت فرمودند: سجده را به جا آورد هرگاه متذکر شد تا وقتی که به رکوع نرفته است پس اگر به رکوع رفته، پس نمازش را ادامه دهد، پس زمانی که نماز پایان یافت آن سجده را قضا نماید و سجده سهو بر او نیست).

جمع بین این دو روایت به این است که سجده سهو در خبر جعفر بن بشیر را حمل بر استحباب نماییم و در غیر این صورت بین آنها تعارض و تساقط واقع می شود و طبعاً از هر دو رفع ید می نمائیم و در حالی که شک در وجوب سجده سهو در مورد فراموشی سجده واحده داریم اصالة البرائه جاری می کنیم و عدم الوجوب را نتیجه می گیریم هر چند احتیاط در ضمیمه کردن سجده سهو به قضاء سجده فراموش شده می باشد.

متن( ادامه مسئله)

وَ فَوْتُ مَحَلِّ التَّدارُكِ إمّا بِالدُّخُولِ فِي الرُّكْنِ بَعْدَهُ عَلى وَجْهٍ لَوْ تَدارَكَ المَنْسِيَّ لَزِمَ زِيادَةُ الرُّکْنِ وَ اِمّا بِكَوْنِ مَحَلِّهِ فِي فِعْلٍ خاصٍّ جازَ مَحَلُّ ذلِكَ الفِعْلِ کَالذِّكْرِ فِي الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ اِذا نَسِيَهُ وَ تَذَكَّرَ بَعْدَ رَفعِ الرَّاْسِ مِنْهُما وَ اِمَّا بِالتَّذْكِرَةِ بَعْدَ السَّلامِ الْواجِبِ.

ترجمه: (و گذشتن از محل تدارک یا به دخول در رکن بعد از آن است به گونه‌ای که اگر بخواهد تدارک جزء فراموش شده را نماید زیادتی رکن لازم آید و یا به این است که محل آنچه فراموش شده در ضمن فعل خاصی است که از محل آن فعل خاص تجاوز واقع گردیده است مانند ذکر در رکوع و سجود هر گاه فراموش کرده آن را و بعد از سر برداشتن از آنها متذکر شده است و یا آنچه را که فراموش کرده بعد از سلام واجب متذکر گردیده است).

مرحوم مصنف گذشتن از محل تدارک را تقسیم بر سه قسم نمودند اول اینکه پس از داخل شدن در رکن بعدی، جزء غیر رکنی فراموش شده را متذکر گردیده است و معلوم است که چنانچه بخواهد آن جزء را تدارک نماید موجب زیادتی رکن شده و بطلان نماز ثابت خواهد بود .

از قبیل نسیان قرائت یا سجده واحده یا تشهد فراموش شده و غیر اینها که پس از ورود به رکوع از محل تدارک گذشته است.

دوم: در فعل خاصی مانند رکوع و سجود فرضا ذکر آنها را فراموش کرده است و پس از سر برداشتن از آنها متذکر شده است.

در مورد رکوع بی‌تردید وقتی سر از رکوع برداشت محل تدارک گذشته و قابل رجوع نمی باشد زیرا موجب زیادتی رکن یعنی رکوع می‌شود و در نتیجه نماز باطل خواهد بود و در مورد سجده هرچند دو سجده روی هم رکن است لکن چنانچه بخواهد تدارک ذکر فراموش شده را انجام دهد زیادتی عمدی یک سجده واقع شده و موجب بطلان نماز است مضافاً بر اینکه مستفاد از روایاتی مانند صحیحه حماد که ترتیب نماز را ذکر نموده و در جای خودش بیان کردیم این است که آنچه در نماز واجب است دو سجده (اول و دوم) می باشد و در هر کدام واجب است ذکر گفتن به عنوان ذکر سجده اول و ذکر سجده دوم

و از لحاظ روایات هم دو صحیحه دال بر صحت نماز در فرض فراموشی ذکر رکوع و سجود است و لزومی به تدارک نمی باشد:

صحیحه عبدالله القداح

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ عَلِیّاً (ع) سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ رَکَعَ وَ لَمْ یُسَبِّحْ نَاسِیاً قَالَ تَمَّتْ صَلَاتُهُ.[4]

ترجمه: ( عبدالله قداح از امام باقر(ع) از پدرشان نقل کردند که از امام علی(ع) سوال شد راجع به شخصی که رکوع کرده و تسبیح( ذکر رکوع) را فراموش کرده است فرمود نمازش تمام است).

صحیحه علی بن یقطین

وَ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ تَسْبِیحَهُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ.

ترجمه: ( علی بن یقطین نقل کرده است که سوال کردم از ابوالحسن اول (امام کاظم(ع)) در مورد شخصی که ذکر تسبیح را در رکوع و سجودش فراموش کرده است، در جواب فرمودند: اشکالی در آن نمی باشد).