موضوع: كتاب الصلاة/صلوة الجماعة /بررسی اقوال

مرحوم مصنّف «صاحب عروة» با توجه به نصوص مزبور و نهی از قرائت مأموم در نمازهای اخفاتیه قائل به احتیاط در ترک آن شده اند هرچند جواز قرائت توأم با کراهت را اقوی دانسته اند همانگونه که صاحب جواهر و عدّه ای از متأخرین مانند محقق در نافع و معتبر و شهید در دروس و بیان همین نظر را اختیار نموده اند و محقق همدانی در مصباح الفقیه وجه استدلال را صحیحه سلیمان بن خالد آورده اند با این بیان که ظهور «لاینبغی» در کراهت اقوی از ظهور اخبار دیگر در حرمت می باشد..[1] . .

محقق خوئی (در مستندالعروة) این استدلال را مردود دانسته اند:

اقول مبنی الاستدلال علی ظهور کلمة «لاینبغی» فِی الکِراهَةِ وَ هُوَ فی حَیِّزِ الْمَنْعِ فَاِنَّ لَفْظَ یَنْبَغی وَ اِنْ کان ظاهراً فِی الرُّجْحان وَ الْاِسْتِحْبابِ لکن کَلِمَة لایَنْبَغی غَیْرُ ظاهِرَة فِی الْکِراهَةِ فَاِنَّها وَ اِنْ کانَتْ کَذلِکَ فِی الْاِصْطلاح الْحادِثِ بَیْنَ الْمُتاَخرین لکِنَّها فی لِسانِ الْاَخْبارِ ظاهِرَةٌ فیما هی عَلَیْهِ مِنَ الْمَعْنَی الُّغَوی اَیْ لایَتَیَسَّرُ و لایجوزُ المساوق لِلْمَنْعِ وَ عَدَمِ الْاِمْکان وَ مِنْهُ قوله تَعالی «لاالشَّمْسُ یَنْبَغی لَها اَنْ تُدْرِکَ الْقَمَر» اَیْ یَمْتَنِعُ وَ لایَتَیَسَّرُ لَها ذلِکَ وَ عَلَیْه فَالصَّحیحَةُ ظاهِرَةٌ فِی التَّحْریم وَ مُلْحَقَةُ بِالرّوایاتِ السّابِقَةِ الدّالَّةِ عَلَی الْمَنْعِ لا اَنَّها مُعارِضَة لَها[2] .

(مبنای استدلال بر ظهور کلمه لاینبغی در کراهت است که در مکان منع می باشد زیرا لفظ ینبغی هرچند ظاهر در رجحان و استحباب است لکن کلمه لاینبغی ظاهر در کراهت نیست هرچند در اصطلاح حادث بین متأخرین همین است امّا در لسان اخبار ظهور دارد در همان معنای لغوی یعنی میسّر و جایز نبودن که مساوی منع و عدم امکان است و از همین مقوله است قول خداوند متعال: لاالشَّمْسُ یَنْبَغی لَها اَنْ تُدْرِکَ الْقَمَر «ممتنع است که شمس به قمر برخورد نماید.» اَیْ یَمْتَنِعُ وَ لایَتَیَسَّرُ لَها ذلِکَ «لاینبغی به معنای ممتنع است و میسر نبودن.»

و بنابراین صحیحه ظاهر در تحریم است و ملحق به روایات سابق بر آن است که دلالت بر منع دارند نه اینکه با آنها معارض باشد.)

اقول:

فتحصّل با توجه به وجه وجیهی که صاحب مستند العروة بیان داشته اند و در نتیجه الحاق صحیحه سلیمان بن خالد به سایر صحیحه های مزبور در منع از قرائت مأموم در نمازهای اخفاتیه اَقوی عدم جواز قرائت در دو رکعت اوّل و دوم می باشد بلی البته برحسب روایاتی از قبیل صحیحه علی بن جعفر همانگونه که مصنّف هم گفته اند اشتغال به تسبیح و تحمید و صلوات مستحب است.

صحیحه علی بن جعفر:

عَبْدُاللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ يُصَلِّي خَلْفَ إِمَامٍ يَقْتَدِي بِهِ فِي الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ يَقْرَأُ؟ قَالَ لَا وَلَكِنْ يُسَبِّحُ وَ يَحْمَدُ رَبَّهُ وَ يُصَلِّي عَلَي نَبِيِّهِ(ص)[3] .

(علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل کرده که سؤال کردم از آن حضرت راجع به شخصی که نماز می خواند پشت سر امامی که به او اقتداء نموده است در نمازهای ظهر و عصر آیا قرائت بخواند؟ فرمود نه ولکن تسبیح و تحمید گوید پروردگارش را و صلوات بر پیامبرش بفرستد.)

متن:

یجوزُ العُدولُ مِنَ الْاِئتِمامِ إلَی الْاِنفرادِ وَ لَوْ اِختیاراً فی جمیع أحْوالِ الصَّلوة عَلَی الْأقْوی وَ إنْ کانَ ذلِکَ مِنْ نِیَّتِه فی أوّل الصَّلوة.

(عدول از جماعت به فرادی هرچند اختیاراً در جمیع حالات نماز بنابر اقوی هرچند از اوّل نماز چنین نیّتی داشته باشد.)

صاحب جواهر(ره):

فَاِنَّ المُخْتارَ عِنْدَنا اَنَّهُ اِنْنَوی الْاِنْفِرادَ فِی الْجَماعَةِ الْمَنْدوبَةِ جازَ مُطْلَقاً لِعُذْرٍ کانَ اَوْ لا وِفاقاً لِلْاَکْثَر بَلِ المشهورُ بَیْنَ الْاَصْحابِ نَقْلاً و تحصیلاً بَلْ فی الْمَدارِکِ وَ الْحَدائِق اَنَّهُ الْمَعْرُوفُ مِنْ کَلامِ الْاَصْحابِ[4] .

(قول اختیار شده نزد ما این است که اگر قصد فُرادی در جماعت مستحبی گردد، جایز است مطلقا اعم از اینکه عذر باشد یا نباشد همانگونه که نظر اکثر بلکه مشهور بین اصحاب چنین است هم به نقل از دیگران و هم به حاصل از تحقیق بلکه در مدارک و حدائق به عنوان قول معروف از کلام اصحاب ذکر شده است.)

محقق همدانی (حاج آقا رضا):

فَاِنْ نَوَی الْاِنْفِرادَ فِی الْجَماعَةِ الْمَنْدوبَةِ جازَ مُطْلَقا لِعُذْرٍ کانَ اَوْ غَیْرِه عَلَی الْاَظْهَرِ الْاَشْهَر بَلِ المشهور بَلْ عَنْ غَیْرِ واحِدٍ دَعْوَی الْاِجْماعِ علیه لِلْاَصْلِ فَاِنَّ مُقْتَضَی الْاَصْلِ فی المستحبّ جَوازُ رَفْعِ الْیَدِ عَنْهُ وَ عَدَمُ صَیْرورَتِه واجِباً بِالشّروعِ فیه[5] .

(پس اگر نیّت فرادی در جماعت مستحبی جایز است مطلقا به لحاظ عذر یا غیر آن بنابر ظاهرتر و شهرت بیشتر «هرچند قول خلاف هم شهرت داشته باشد» بلکه مشهور «قول خلاف اساساً غیرمشهور است»، بلکه از عدّه ای ادعای اجماع بر آن شده است به دلیل اصل زیرا مقتضای اصل در فعل مستحب جایز بودن دست برداشتن از آن است و اینکه با شروع آن تبدیل به فعل واجب نمی شود.)

نصوصی که بر جواز عدول از جماعت به فرادی دلالت دارد:

صحیحه اَبِی الْمَغْراء:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) فِي الرَّجُلِ يُصَلِّي خَلْفَ إِمَامٍ فَسَلَّمَ قَبْلَ الْإِمَامِ قَالَ لَيْسَ بِذَلِكَ بَأْسٌ[6] .

(ابی المغراء از امام صادق(ع) درباره شخصی که نماز می خواند پشت سر امام جماعت پس سلام می دهد قبل از امام، فرمود: اشکالی ندارد.)

صحیحه دوم اَبِی الْمَغْراء:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ خَلْفَ الْإِمَامِ فَيَسْهُو فَيُسَلِّمُ قَبْلَ أَنْ يُسَلِّمَ الْإِمَامُ قَالَ لَابَأْسَ[7] .

(ابی المغراء گوید سؤال کردم از امام صادق(ع) راجع به شخصی که پشت سر امام جماعت پس سهواً سلام نماز را می گوید قبل از آنکه امام سلام دهد در پاسخ فرمود: اشکالی ندارد.)

صحیحة الحلبی:

وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَيْدِاللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) فِي الرَّجُلِ يَكُونُ خَلْفَ الْإِمَامِ فَيُطِيلُ الْإِمَامُ التَّشَهُّدَ قَالَ(ع) يُسَلِّمُ مَنْ خَلْفَهُ وَ يَمْضِي لِحَاجَتِهِ إِنْ أَحَبَّ[8] .

(حلبی گوید از امام صادق(ع) نقل کرده راجع به شخصی که پشت سر امام جماعت است و امام تشهد را طولانی می کند پس فرمود آن شخص سلام می دهد و برای انجام کارش می رود چنانچه دوست داشته باشد.)

صحیحه علی بن جعفر:

وَ عَنْهُ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ خَلْفَ الْإِمَامِ فَيُطَوِّلُ الْإِمَامُ بِالتَّشَهُّدِ فَيَأْخُذُ الرَّجُلَ الْبَوْلُ أَوْ يَتَخَوَّفُ عَلَي شَيْ‌ءٍ يَفُوتُ أَوْ يَعْرِضُ لَهُ وَجَعٌ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ يَتَشَهَّدُ هُوَ وَ يَنْصَرِفُ وَ يَدَعُ الْإِمَامَ[9] .

(علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به شخصی که پشت سر امام جماعت است و او تشهد را طولانی می کند پس آن شخص نیاز به ادرار کردن پیدا می کند یا می ترسد که چیزی از او از بین برود یا دردی بر او عارض گردد در این حالات چه کند؟ فرمود تشهد را بخواند و از نماز انصراف دهد و از امام جماعت جدا شود.)

اقول:

همانگونه که نصوص مزبور دلالت دارند فرادی کردن نمازجماعت، مطلقا جایز است حتّی در شرایطی که عذری هم نباشد.