موضوع: صلوة/صلوة آیات /بررسی نصوص

نصوصی که برای اثبات این فرع به آنها استدلال شده است:

صحیحه زراره و محمد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَا قُلْنَا لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) هَذِهِ الرِّيَاحُ وَ الظُّلَمُ الَّتِي تَكُونُ هَلْ يُصَلَّي لَهَا؟ فَقَالَ كُلُّ أَخَاوِيفِ السَّمَاءِ مِنْ ظُلْمَةٍ أَوْ رِيحٍ أَوْ فَزَعٍ فَصَلِّ لَهُ صَلَاةَ الْكُسُوفِ حَتَّي يَسْكُنَ[1] .

(زراره و محمد بن مسلم گویند: به امام باقر(ع) گفتیم این بادها و ظلمت ها که وقوع می یابند آیا برای آنها نماز آیات خوانده شود؟ پس فرمود تمامی آنچه ترسناک آسمانی است از ظلمت و باد یا ترس پس نماز بگذار برای آن نماز کسوف تا وقتی که ساکن شود.

صحیحه عبدالرحمن بن ابی عبدالله:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِالرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِاللَّهِ أَنَّهُ سَأَلَ الصَّادِقَ(ع) عَنِ الرِّيحِ وَ الظُّلْمَةِ تَكُونُ فِي السَّمَاءِ وَ الْكُسُوفِ فَقَالَ الصَّادِقُ(ع) صَلَاتُهُمَا سَوَاءٌ[2] .

(عبدالرحمن بن ابی عبدالله گوید که از امام صادق سؤال کرده است باد و ظلمت که در آسمان واقع می شود و کسوف؟ پس امام فرمود نماز هردو یکسان می باشد.)

خبر محمد بن عُمارَة:

وَ فِي الْمَجَالِسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ السُّكَّرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَكَرِيَّا الْبَصْرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الصَّادِقِ(ع) عَنْ أَبِيهِ(ع) قَالَ إِنَّ الزَّلَازِلَ وَ الْكُسُوفَيْنِ وَ الرِّيَاحَ الْهَائِلَةَ مِنْ عَلَامَاتِ السَّاعَةِ فَإِذَا رَأَيْتُمْ شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ فَتَذَكَّرُوا قِيَامَ السَّاعَةِ وَ افْزَعُوا إِلَي مَسَاجِدِكُمْ[3] .

(محمد بن عماره از پدرش از امام صادق(ع) نقل کرده که آن حضرت از پدرش امام باقر(ع) نقل فرموده که فرمود زلزله ها و کسوف و خسوف و بادهای هولناک از علائم قیامت است پس هرگاه چیزی از این امور مشاهده کردید قیام قیامت را یاد کنید و به مساجدتان پناهنده شوید.)

در مورد صحیحه زراره و محمد بن مسلم از نظر دلالت بعضی اشکال کرده اند که:

(1) سؤال از وجوب نیست بلکه از مشروعیت است و طبعاً جواب هم نازل به همان است.

پاسخ گفته شده به اینکه: مشروعیت صلوة هنگام امور ترس آور آسمانی امر متعارف و شناخته شده بین مردم بوده است چگونه ممکن است از اعاظم و اشخاص صاحب نظر مانند زراره و محمد بن مسلم در این باره سؤال کنند بنابراین سؤال ایشان بجز از وجوب نبوده است.

(2) در ذیل صحیحه مزبور حتی یَسْکُن نشانه استحباب است زیرا طول دادن نماز مسلماً واجب نیست تا زمانی که آن آیه آسمانی آرام و مرتفع گردد به ضرورت فقه.

پاسخ گفته شده است به اینکه: این در صورتی است که حتّی یَسْکُن قید برای مأمورٌبه باشد و این خلاف ظاهر بلکه منع دارد از آن جهت که از دو حال خارج نیست:

(الف) اینکه قید امر باشد بنابراین معنی چنین می شود «امر به صلوة باقی است تا زمان ارتفاع آن آیه و سکون و آرام شدن آن» مانند قوله تعالی: أَقِمِ‌ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ‌ الشَّمْسِ‌ إِلَى‌ غَسَقِ‌ اللَّيْلِ «نماز بخوانید از ظهر تا شب.»

(ب) اینکه غایة برای امر باشد و ذکر فایده بجا آوردن این نماز که عبارت از سکون و آرام گرفتن آن آیه است مانند قول طبیب اِشْرِبِ الدّواء حتّی تعافی. «دارو بخور تا سبب عافیت تو گردد.»

در مورد صحیحه عبدالرحمن بن ابی عبدالله هم بعضی از لحاظ دلالت اشکال نموده اند به این بیان که منظور امام(ع) این است که بین نماز کسوف و نمازهایی که برای امور مخوفه خوانده می شود مساواة از لحاظ کیفیت است بنابراین دخلی به وجوب ندارد.

پاسخ داده شده است که «صَلاتُهما سواء» ظهور در هردو یعنی هم وجوب و هم کیفیت دارد.

امّا در مورد عبارت مصنّف که گوید: کُلُّ مخوف سماویٍ او ارضی

جماعتی از اصحاب قائل بر این شده اند که آیات ارضیّه از قبیل فرو رفتن زمین و آتشفشان کوه و غیره هم مشمول حکم نماز آیات هستند و به بعض نصوص هم استناد نموده اند از جمله صحیحه زراره و محمد بن مسلم و گفته اند «کُلُّ اخاویف السماء» نسبت به اخاویف سماویّه و ارضیه شمول دارد زیرا که اخاویف السماء اضافه مکانیه نیست بلکه از آن جهت است که کُلُّها تَنْزِلُ مِن السّماء و استناد به خداوند دارد پس اخاویف ارضیه هرچند مکان آنها زمین است امّا مصدر آن سماوی است لذا آن را هم استناد به سماء داده اند.

پاسخ آن است که این احتمال بعید است و مجرد احتمال به حدّ ظهور نمی رسد که بتوان به آن استناد نمود.

امّا اینکه مصنّف این امور را در صورتیکه غیر مخوف یا خوف النادر باشد سبب وجوب نماز آیات ندانسته اند دلیل آن انصراف نصوص از این موارد است از آنجا که ادلّه ای که ذکر شد یا اختصاص به مخوف دارد و یا اختصاص به مواردی مانند کسوف و خسوف و زلزله که به غیر آنها تعمیم نمی یابد.

امّا در رابطه با انکساف شمس و قمر به بعض کواکب دیگر یا انکساف بعض کواکب به بعض و عدم سببیت آنها برای وجوب نماز آیات گوییم:

آنچه از کسوف دانسته شده به عنوان موضوع حکم همان حائل شدن قمر بین زمین و شمس است و از خسوف حائل شدن زمین بین قمر و شمس می باشد.

بنابراین ادلّه از سایر کواکب انصراف دارد، امّا در صورتی که چنین وقایعی موجب خوف غالب مردم گردد از آن جهت نماز آیات واجب است که تحت عموم اخاویف سماویّه قرار دارد نه به عنوان انکساف.