موضوع: كتاب الزكاة/مستحقين الزکاة /بررسی مقدار و دفعات پرداخت زکات به فقیر

موثّقه دوم سماعه:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَخِيهِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الزَّكَاةِ هَلْ تَصْلُحُ لِصَاحِبِ الدَّارِ وَ الْخَادِمِ فَقَالَ نَعَمْ إِلَّا أَنْ تَكُونَ دَارُهُ دَارَ غَلَّةٍ فَخَرَجَ لَهُ مِنْ غَلَّتِهَا دَرَاهِمُ مَا يَكْفِيهِ لِنَفْسِهِ وَ عِيَالِهِ فَإِنْ لَمْ تَكُنِ الْغَلَّةُ تَكْفِيهِ لِنَفْسِهِ وَ عِيَالِهِ فِي طَعَامِهِمْ وَ كِسْوَتِهِمْ وَ حَاجَتِهِمْ مِنْ غَيْرِ إِسْرَافٍ فَقَدْ حَلَّتْ لَهُ الزَّكَاةُ فَإِنْ كَانَتْ غَلَّتُهَا تَكْفِيهِمْ فَلَا[1] .

ترجمه:

(سماعه نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به زکات، آیا صلاح است برای صاحب خانه و خادم؟ پس فرمود: آری، مگر اینکه خانه دارای درآمد باشد و از درآمد آن حاصل شود آنچه خودش و عائله‌اش را کفایت نماید و چنانچه درآمد خانه کفایت نکند خودش و عائله اش را در طعام و پوشاک و نیاز آن ها بدون اسراف، پس زکات بر وی حلال است و چنانچه درآمد خانه، آن ها را کفایت کند، پس دریافت زکات برای وی حلال نخواهد بود).

توضیح آنکه:

اولاً: غَلّه در اینجا به معنای درآمد است و منظور از آن درآمدی است که از اجاره دادن منزل حاصل می‌شود.

ثانیاً: در این موثّقه هرچند از سال، نامی برده نشده لکن از آنجا که بحث درآمد خانه است و درآمد خانه معمولاً از طریق اجاره دادن حاصل می‌شود و اجاره دادن اغلب سالانه هست لذا از این موثّقه همان درآمد در طول سال استفاده می‌گردد).

خبر علی بن اسماعیل الدَّغْشِیّ:

وَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الدَّغْشِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ السَّائِلِ وَ عِنْدَهُ قُوتُ يَوْمٍ أَ يَحِلُّ لَهُ أَنْ يَسْأَلَ وَ إِنْ أُعْطِيَ شَيْئاً مِنْ قَبْلِ أَنْ يَسْأَلَ يَحِلُّ لَهُ أَنْ يَقْبَلَهُ قَالَ يَأْخُذُ وَ عِنْدَهُ قُوتُ شَهْرٍ مَا يَكْفِيهِ لِسَنَتِهِ مِنَ الزَّكَاةِ لِأَنَّهَا إِنَّمَا هِيَ مِنْ سَنَةٍ إِلَي سَنَةٍ[2] .

ترجمه:

(علی بن اسماعیل دَغْشیّ نقل کرده است که سوال کردم از حضرت ابوالحسن(ع) راجع به شخصی که درخواست کمک می‌کند در حالی که مؤونه یک روز را دارد آیا جایز است که درخواست نماید و چنانچه قبل از درخواستِ وی، چیزی به او عطا شود آیا جایز است آن را قبول نماید؟ فرمود: در حالی که مؤونه یک ماه نزد اوست، اخذ زکات نماید به مقداری که مؤونه یک سال وی را کفایت نماید، زیرا که آن سال به سال می‌باشد).

متن:

مَسْألَة:

يَجوزُ أَن يُعطيَ الفَقيرُ أزيدَ مِنْ مِقْدَارِ مَؤونَةِ سُنَّتِهِ دَفْعَةً فَلا يَلْزَمُ الاِقْتِصَارَ عَلَيَّ مِقْدَارَ مَؤُونَةِ سَنَةٍ وَاحِدَةٍ وَ كَذَا فِي اَلْكَاسِبِ اَلَّذِي لا يَفي كَسْبُهُ بِمَؤُونَةِ سُنَّتِهِ أَوْ صَاحِبِ اَلضَّيْعَةِ اَلَّتِي لاَ يَفِي حاصلها أَوِ اَلتَّاجِرُ اَلَّذِي لاَ يَفِي رِبْحَ تِجَارَتِهِ بِمَؤُونَةِ سُنَّتِهِ لا يَلْزَمُ الاِقْتِصارَ عَلَيَّ إِعْطَاءُ التَّتَمَةِ بَلْ يَجُوزُ دَفْعُ ما يَكفِيهِ لِسِنِينَ بَلْ يَجوزُ جَعَلَهُ غَنِيّاً عَرَفِيّاً وإِنْ كانَ الأحْوَطُ الاقْتِصَارَ نَعَمْ لَوْ أَعْطَاهُ دَفَعَاتٍ لا يَجوزُ بَعدَ أَن حَصَلَ عِندَهُ مَؤونَةُ السُّنَّةِ أن يُعطِيَ شَيئاً وَلَو قَليلاً ما دامَ كَذلِكَ.

ترجمه:

(جایز است که به فقیر زکات داده شود بیشتر از مقدار مؤونه سالش در یک دفعه، پس لازم نیست اقتصار بر مقدار مؤونه یک سال و همچنین در کاسبی که کسب او به مؤونه سالش نمی‌رسد یا صاحب زمینِ زراعتی که حاصل آن به مؤونه سالش نمی‌رسد یا تاجری که سود تجارتش به مؤونه سالش نمی‌رسد، لازم نیست اقتصار شود به اعطاء تتمّه مؤونه سال به وی، بلکه جائز است که پرداخت شود به مقدار مؤونه چندین سال، بلکه جائز است که او را غنیّ عرفی قرار دهد، هرچند احوط اقتصار است«به حدّ مؤونه یک سال»، بلی اگر چنانچه به دفعات به او داده شود جائز نیست بعد از آنکه سنه برای وی حاصل گردید، چیزی به او داده شود، هرچند به مقدار کم باشد تا وقتی که چنین است«یعنی مؤونه سال را دارد»).

شرح:

مشهور قائل هستند به اینکه پرداخت زکات در یک دفعه به فقیر، بیشتر از مؤونه یک سال جایز است، به اندازه‌ای که غنیّ عرفی شود حتّی اگر معادل چند سال هم به وی پرداخت گردد و غنیّ عرفی کسی است که مؤونه بیش از یک سال را دارد.

در مقابل این قول بعضی قائل شده اند به اینکه زکات فقط به اندازه مؤونه یک سال جایز است به فقیر پرداخت شود.

برای اثبات قول مشهور چنین استدلال شده است:

اوّلاً: اطلاقات ادلّه از جمله آیه شریفه«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ» که پرداخت آن مقیّد به عدم زیادتی از مؤونه سال نشده است کاشف از این است که می‌شود زکات را بیش از مؤونه سال هم به فقیر پرداخت کرد.

ثانیاً: نصوصی که بر قول مشهور به آنها استدلال شده است:

صحیحه سعید بن غزوان:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ تُعْطِيهِ مِنَ الزَّكَاةِ حَتَّي تُغْنِيَهُ[3] .

ترجمه:

(سعید بن غزوان از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: عطا کن به وی از زکات تا غنیّ شود).

صحیحه دیگر سعید بن غزوان:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ كَمْ يُعْطَي الرَّجُلُ الْوَاحِدُ مِنَ الزَّكَاةِ قَالَ أَعْطِهِ مِنَ الزَّكَاةِ حَتَّي تُغْنِيَهُ[4] .

ترجمه:

(سعید بن غزوان از مام صادق(ع) نقل کرده است که سوال کردم از آن حضرت که از زکات چه مقدار می‌شود به شخص واحد پرداخت گردد؟ فرمود: از زکات به وی بپرداز تا غنیّ گردد).

موثّقه عمّار بن موسی:

وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ كَمْ يُعْطَي الرَّجُلُ مِنَ الزَّكَاةِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع إِذَا أَعْطَيْتَ فَأَغْنِهِ[5] .

ترجمه:

(عمّار بن موسی نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال شد از زکات چه مقدار می‌شود به یک شخص زکات داده شود؟ فرمود: که ابوجعفر«امام باقر(ع)» فرمود: هرگاه عطا کنی، پس او را غنیّ نما).

موثّقه اسحاق بن عمّار:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَي ع قَالَ قُلْتُ لَهُ أُعْطِي الرَّجُلَ مِنَ الزَّكَاةِ ثَمَانِينَ دِرْهَماً قَالَ نَعَمْ وَ زِدْهُ قُلْتُ أُعْطِيهِ مِائَةً قَالَ نَعَمْ وَ أَغْنِهِ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ تُغْنِيَهُ[6] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمّار نقل کرده است که به ابوالحسن موسی بن جعفر(ع) گفتم: به یک شخصی سی درهم از زکات پرداخته ام؟ فرمود: بلی و بیشتر به او بپرداز، گفتم: صد درهم پرداخته ام، فرمود: بلی و غنیّ کن او را، اگر بتوانی وی را غنیّ کنی).

توضیح:

مشهور، مستفاد از این نصوص را چنین دانسته اند که جائز بودن اعطاء زکات در حدیّ که فقیر را غنیّ سازد، کاشف از این است که محدود به مؤونه یک سال نمی‌باشد.