موضوع: كتاب الزكاة/مستحقين الزکاة /بررسی معنای فقیر و مسکین در روایات

معنای فقیر و مسکین در روایات:

صحیحه محمّد بن مسلم:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنِ الْفَقِيرِ وَ الْمِسْكِينِ فَقَالَ الْفَقِيرُ الَّذِي لَا يَسْأَلُ وَ الْمِسْكِينُ الَّذِي هُوَ أَجْهَدُ مِنْهُ الَّذِي يَسْأَلُ[1] .

ترجمه:

(محمّد بن مسلم نقل کرده است که از یکی از دو امام«امام باقر(ع) یا امام صادق(ع)» سوال نمود راجع به فقیر و مسکین؟ پس فرمود: فقیر کسی است که درخواست نمی‌کند و مسکین کسی است که وضع سخت‌تری از او دارد و درخواست می‌کند).

توضیح آنکه مراد از«الّذی یَسْألُ» کسی است که شدّت نیاز وی موجب آن است که ذلّت درخواست را تحمّل نماید هرچند گاهی هم درخواست نمی‌کند.

صحیحه ابوبصیر:

وَعَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَي عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ يَعْنِي لَيْثَ بْنَ الْبَخْتَرِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ قَالَ الْفَقِيرُ الَّذِي لَا يَسْأَلُ النَّاسَ وَ الْمِسْكِينُ أَجْهَدُ مِنْهُ وَ الْبَائِسُ أَجْهَدُهُمْ[2] .

ترجمه:

(ابوبصیر نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم: قول خداوند عزوجل، زکوات برای فقراء و مساکین است؟ فرمود: فقیر کسی است که از مردم درخواست نمی‌کند و مسکین کسی است که وضع وی سخت‌تر از فقیر است و بائس از آن ها سخت‌تر).

توضیح آنکه:

دلیل بر اینکه فقیر شرعی کسی است که مؤونه و مخارج سال خود و عائله اش را ندارد و غنیّ شرعی بر خلاف آن می‌باشد:

صحیحه ابو بصیر:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ حَرِيزٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ يَأْخُذُ الزَّكَاةَ صَاحِبُ السَّبْعِمِائَةِ إِذَا لَمْ يَجِدْ غَيْرَهُ قُلْتُ فَإِنَّ صَاحِبَ السَّبْعِمِائَةِ تَجِبُ عَلَيْهِ الزَّكَاةُ قَالَ زَكَاتُهُ صَدَقَةٌ عَلَي عِيَالِهِ وَ لَا يَأْخُذُهَا إِلَّا أَنْ يَكُونَ إِذَا اعْتَمَدَ عَلَي السَّبْعِمِائَةِ أَنْفَدَهَا فِي أَقَلَّ مِنْ سَنَةٍ فَهَذَا يَأْخُذُهَا وَ لَا تَحِلُّ الزَّكَاةُ لِمَنْ كَانَ مُحْتَرِفاً وَ عِنْدَهُ مَا تَجِبُ فِيهِ الزَّكَاةُ (أَنْ يَأْخُذَ الزَّكَاةَ)[3] .

ترجمه:

(ابوبصیر نقل کرده است که شنیدم از امام صادق(ع) که می‌فرمود: کسی که دارای هفتصد درهم است و غیر از آن چیزی ندارد، جایز است زکات بگیرد، گفتم آیا صاحب هفتصد درهم واجب است زکات بدهد؟ فرمود: زکات او نفقه عیال او هست و زکات نمی‌گیرد مگر اینکه هرگاه تکیه بر هفتصد درهم داشته باشد، به کمتر از سال، آن را از دست بدهد، پس در این صورت زکات می‌گیرد و حلال نیست زکات بر کسی که صاحب حرفه است و نزد او مالی است که زکات آن واجب می‌باشد«اینکه زکات دریافت نماید»).

در اینجا دو نکته شایان ذکر است:

اوّل:

«زَكَاتُهُ صَدَقَةٌ عَلَي عِيَالِهِ» کنایه از عدم وجوب زکات بر وی می‌باشد.

دوّم:

قسمت آخر حدیث، یعنی«أَنْ يَأْخُذَ الزَّكَاةَ» در مصدر آن یعنی کتاب کافی ذکر نشده است اما در کتاب وسائل الشیعه موجود است، البته معنایی هم از آن حاصل نمی‌باشد.

این روایت هم، از لحاظ سند و دلالت صحیح است و ضمن آن امام(ع) ضابطه جواز اخذ زکات و نفی آن را بیان فرموده و اعتبار سال را هم متذکر شده‌اند.

صحیحه معاویة بن وَهَب:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ لَهُ ثَلَاثُمِائَةِ دِرْهَمٍ أَوْ أَرْبَعُمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ لَهُ عِيَالٌ وَ هُوَ يَحْتَرِفُ فَلَا يُصِيبُ نَفَقَتَهُ فِيهَا أَ يُكِبُّ فَيَأْكُلَهَا وَ لَا يَأْخُذَ الزَّكَاةَ أَوْ يَأْخُذُ الزَّكَاةَ قَالَ لَا بَلْ يَنْظُرُ إِلَي فَضْلِهَا فَيَقُوتُ بِهَا نَفْسَهُ وَ مَنْ وَسِعَهُ ذَلِكَ مِنْ عِيَالِهِ وَ يَأْخُذُ الْبَقِيَّةَ مِنَ الزَّكَاةِ وَ يَتَصَرَّفُ بِهَذِهِ لَا يُنْفِقُهَا[4] .

ترجمه:

(معاویة بنِ وَهَب نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به شخصی که سیصد درهم یا چهارصد درهم داشته است و دارای عائله می‌باشد و حرفه‌ای دارد، پس درآمد آن نمی‌رسد به نفقه‌اش، آیا مبلغ موجود را هزینه کند و زکات نگیرد یا زکات دریافت نماید؟ فرمود: نه، بلکه نگاه کند به آنچه به عنوان سود عائدش می‌گردد، پس در مخارج خود و عائله‌اش به مقدار ممکن صرف نماید و تتمّه هزینه را از زکات بگیرد و موجودی خویش را نگه دارد و هزینه نکند).

موثّقه سماعه:

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَخِيهِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَدْ تَحِلُّ الزَّكَاةُ لِصَاحِبِ السَّبْعِمِائَةِ وَ تَحْرُمُ عَلَي صَاحِبِ الْخَمْسِينَ دِرْهَماً فَقُلْتُ لَهُ وَ كَيْفَ يَكُونُ هَذَا قَالَ إِذَا كَانَ صَاحِبُ السَّبْعِمِائَةِ لَهُ عِيَالٌ كَثِيرٌ فَلَوْ قَسَمَهَا بَيْنَهُمْ لَمْ تَكْفِهِ فَلْيُعِفَّ عَنْهَا نَفْسَهُ وَ لْيَأْخُذْهَا لِعِيَالِهِ وَ أَمَّا صَاحِبُ الْخَمْسِينَ فَإِنَّهُ تَحْرُمُ عَلَيْهِ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ وَ هُوَ مُحْتَرِفٌ يَعْمَلُ بِهَا وَ هُوَ يُصِيبُ مِنْهَا مَا يَكْفِيهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ[5] .

ترجمه:

(سماعه از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: گاهی زکات گرفتن بر کسی که صاحب هفتصد درهم است، حلال است و بر صاحب پنجاه درهم حرام می‌باشد؛ پس گفتم این چگونه است؟ فرمود: هرگاه دارای هفتصد درهم است و عائله زیادی دارد که اگر بین آن ها تقسیم نماید کفایت نمی‌کند، پس خودش از زکات، خویشتن داری می کند و آن را برای عائله‌اش دریافت می‌کند و امّا کسی که دارای پنجاه درهم می‌باشد زکات بر او حرام است، هرگاه خودش تنها است و دارای حرفه‌ای هست که با آن کار می‌کند و به اندازه کفایت از آن عائدش می‌شود اگر خدا بخواهد).