موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الغلاة الاربع /بررسی الحاق سُلْت و عَلَس به غلّات اربع

متن:

فَصَلٌّ فِي زُكَاةِ الغلّاتِ اَلْأَرْبَعَ:

وَ هِيَ كَمَا عَرَفْتَ الْحِنْطَةُ وَ اَلشَّعِيرُ وَ التَّمْرُ وَ الزَّبِيبُ وَ فِي إِلْحَاقِ اَلسُّلْتِ اَلَّذِي هُوَ كَالشَّعِيرِ فِي طَبْعِهِ وَ بُرُودَتِهِ وَ كَالْحِنْطَةِ فِي مَلاَسَتِهِ وَ عَدِمِ الْقِشْرِ لَهُ اِشْكَالٌ فَلَا يُتْرَكُ الِاحْتِيَاطُ فِيهِ كَالْإِشْكَالِ فِي الْعَلَسِ الَّذِي هُوَ كَالْحِنْطَةِ بَلْ قِيلَ انَّه نَوْعٌ مِنها فِي كُلِّ قِشْرٍ حَبَّتَانِ وَ هُوَ مِنْ طَعَامِ أَهْلِ صَنْعَاءَ فَلاَ يُتْرَكُ الاِحْتِيَاطُ فِيهِ أَيْضاً.

وَلا تَجِبُ الزَّكاةُ في غَيْرِها وإِنْ كَانَ يُستَحَبُّ إِخْرَاجُها مِن كُلِّ مَا تُنْبِتُ الأَرضُ مِمَّا يُكَالُ أو يُوزَنُ مِنَ الْحُبُوبِ كَالْمَاشِ والذُّرَةِ والأرُزِ والدُّخْنِ ونَحْوِهَا إِلاَّ الْخُضَرِ والْبُقُولِ ... وحُكْمُ ما يُسْتَحَبُّ فِيهِ حُكْمُ ما يَجِبُ فيهِ فِي قَدْرِ النِّصّابِ وكَمِيَّةِ ما يَخْرُجُ مِنه و غَیْرُ ذلِک.

ترجمه:

(فصل: در زکات غلّات اربع

همانا که دانستی غلّات اربع عبارت است از گندم و جو و خرما و کشمش و در الحاق سُلْت که شبیه جو هست در طبع و خنکی آن و همانند گندم است در نرمی و بدون پوست بودن آن، اشکال است پس احتیاط در آن ترک نشود، همانطور که اشکالی است در الحاق عَلَس که همانند گندم است بلکه گفته شده که نوعی گندم می‌باشد که در هر پوسته‌ای دو دانه قرار دارد و آن طعام اهل صنعاء هست، پس در آن هم احتیاط ترک نشود و زکات واجب نیست در غیر غلّات اربع هرچند مستحب است اخراج زکات از دانه‌هایی که از زمین می‌روید و کیل یا وزن می‌شود، مانند ماش و ذرّت و برنج و ارزن و امثال آن ها به جز سبزیجات و بقولات و حکم آنچه زکات آن مستحب است نظیر حکم آنچه زکاتش واجب است می‌باشد از حیث قدر نصاب و مقدار زکاتش که بایستی از آن خارج گردد و غیر آن).

شرح:

قبلا در مورد زکات غلّات اربع بحث کردیم که مشهور فقهاء امامیّه قائل هستند که در بین آنچه از زمین می‌روید منحصراً زکات گندم و جو و خرما و کشمش واجب است و در غیر آن ها زکات واجب نیست نصوص بسیاری هم بر آن دلالت می‌نمود هرچند بعضی اخبار دال بر وجوب زکات همه دانه‌هایی که از زمین می‌روید، هم موجود است و در جمع بین این دو دسته از روایات مرحوم مفید و مرحوم شیخ و بعضی دیگر اخبارِ وجوب را، حمل بر استحباب نموده اند و مرحوم سیّد مرتضی و صاحب حدائق آن ها را حمل بر تقیّه نموده‌اند از آن جهت که اکثر عامّه قائل به وجوب همه دانه‌هایی هستند که از زمین می‌روید و در آنجا متذکّر شدیم که قول أصحّ حمل بر استحباب می باشد.

و امّا بحث راجع به سُلت و عَلَس و این که آیا آن ها ملحق به غلّات اربع هستند از آن جهت که شباهت با جو و گندم دارند یا چنین حکمی ثابت نیست به جهت عدم ثبوت الحاق مزبور، از ظاهر دو صحیحه محمّد بن مسلم و زراره که قبلاً ذکر کرده‌ایم معلوم می‌شود که سُلت چیزی غیر از حنطه و شعیر است و با توجه به عدم الفصل بین سُلت و بین عَلَس نسبت به عَلَس هم این مغایرت ثابت می‌باشد.

صحیحه محمّد بن مسلم:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَرْثِ مَا يُزَكَّي مِنْهَا قَالَ ع الْبُرُّ وَ الشَّعِيرُ وَ الذُّرَةُ وَ الدُّخْنُ وَ الْأَرُزُّ وَ السُّلْتُ وَ الْعَدَسُ وَ السِّمْسِمُ كُلُّ هَذَا يُزَكِّي وَ أَشْبَاهُهُ[1] .

ترجمه:

(محمّد بن مسلم نقل کرده است سوال کردم از آن حضرت راجع به آنچه از زمین می‌روید که کدام آن ها زکات دارد؟ فرمود: گندم و جو و ذرّت و ارزن و برنج و سُلْت و عَلَس و کنجد، همه این‌ها زکات دارند و آنچه به آن شباهت دارد).

صحیحه زراره:

وَ عَنْهُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الذُّرَةِ شَيْ‌ءٌ فَقَالَ لِي الذُّرَةُ وَ الْعَدَسُ وَ السُّلْتُ وَ الْحُبُوبُ فِيهَا مِثْلُ مَا فِي الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ كُلُّ مَا كِيلَ بِالصَّاعِ فَبَلَغَ الْأَوْسَاقَ الَّتِي تَجِبُ فِيهَا الزَّكَاةُ فَعَلَيْهِ فِيهِ الزَّكَاةُ[2] .

ترجمه:

(زراره نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم آیا در ذرّت زکات هست؟ پس به من فرمود: ذرّت و عدس و سُلْت و دانه‌ها، در آن ها هست مثل آنچه در گندم و جو است و هر آنچه کیل می‌شود با صاع پس برسد به اوساقی که در آن زکات است، پس در آن بر عهده او زکات می‌باشد).

این که در هر دو صحیحه سُلت در ردیف دانه‌هایی که از زمین می‌روید شمرده شده و به نحو جداگانه از گندم و جو نام برده شده، نشانه فرق بین سُلت و گندم و جو می‌باشد همانگونه که مرحوم صاحب جواهر(ره) بیان داشته اند:

مرحوم صاحب جواهر(ره):

بَلْ فِي ظَاهِرِ خَبَرَيْ زُرارَة وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أنَّ السَّلتَ غَيرُ الحِنطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ يَتِمُّ بِعَدَمِ الفَصْلِ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اَلْعَلَسِ كَمَا أنَّهُ يَتِمُّ الْحُكْمُ بِالاِسْتِحْبابِ فِيهِما[3] .

ترجمه:

(بلکه از ظاهر دو خبر زراره و محمّد بن مسلم معلوم می‌شود که سُلْت غیر از گندم و جو است و مطلب تمام است به عدم فصل بین سُلْت وَ عَلَس کما اینکه تمام است حکم استحباب در هر دو).

مضافاً بر این که اهل لغت نسبت به اتحّاد مفهوم سُلت و عَلَس با مفهوم حنطه و شعیر اختلاف نظر دارند امّا از دیدگاه عرف مفهوم سُلت و عَلَس بامفهوم حنطه و شعیر متفاوت است و با توجه به عدم صدق عرفی معلوم است که حکم گندم و جو بر سُلت و عَلَس جاری نمی‌باشد.

بعض نصوص معتبره‌ای دلالت بر حصر زکات در حنطه و شعیر و تمر و زبیب دارند و می رسانند که وجوب زکات، شامل سُلت و عَلَس نمی‌شود:

صحیحه اول زراره:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ مَا بَلَغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً.... وَ لَيْسَ فِيمَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا فِي هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ[4] .

ترجمه:

(زراره از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود آنچه از زمین می‌روید از گندم و جو و خرما و کشمش هرگاه به پنج وَسَق برسد و وَثَق شصت صاع است …و در آنچه از زمین می‌روید چیزی نیست به جز در این چهار چیز).

صحیحه دوّم زراره:

وعنه عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْباطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ صَدَقَاتِ اَلْأَمْوَالِ فَقَالَ فِي تِسْعَةِ أشْياءَ لَيسَ في غَيرِها شِئ في الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ وَالحِنطَةِ وَالشَّعيرِ وَالتَّمرِ وَالزَّبيبِ والإِبِلِ والْبَقَرِ وَالغَنَمِ السّائِمَةِ وَهِيَ الرَّاعِيَةُ…[5] .

ترجمه:

(زراره نقل کرده است که سوال کردم از امام باقر(ع) راجع به صدقات اموال؟ پس فرمود: در نُه چیز است و در غیر آن ها چیزی نیست، در طلا و نقره و گندم و جو و خرما و کشمش و شتر و گاو و گوسفند سائمه و آن چرنده می‌باشد).