موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الأنعام الثلاثة /شرط از عوامل نبودن انعام ثلاثه

متن:

الشَّرْطُ اَلثَّالِثُ أَنْ لاَ تَكُونَ عَوَامِلَ ولَو في بَعضِ الْحَوْلِ بِحَيْثُ لا يَصْدُقُ عَلَيها أنَّها سَاكِنَةٌ فَارِغَةٌ عَنِ الْعَمَلِ طُولَ الْحَوْلِ ولا يَضُرُّ أعْمالُهَا يَوماً أو يَوْمَيْنِ فِي السَّنَةِ كَما مَرَّ فِي السَّوْمِ.

ترجمه:

(شرط سوّم:

این که از عوامل نباشد هرچند در بخشی از سال به گونه‌ای که صدق نکند بر آن که ساکن و فارغ است از کار کردن در طول سال و ضرر نمی‌زند کار کردن یک یا چند روز در طول سال همانگونه که مورد سائمه گذشت).

شرح:

خلافی در این مسئله نیست بلکه ادّعای اجماع بر آن شده است و این مطلب در عباراتی از صاحب مدارک و صاحب جواهر و محقق همدانی مذکور می‌باشد، دلیل بر آن هم صحیحه های سه گانه فضلاء و صحیحه زراره هستند که در بحث شرط دوم سائمه بودن ذکر شده و تصریح داشته اند بر اینکه وجوب زکات در صورتی است که حیوان از عوامل نباشد. در مقابل آنها دو موثقه از یک راوی می‌باشد.

موثقه اسحاق بن عمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْإِبِلِ تَكُونُ لِلْجَمَّالِ أَوْ تَكُونُ فِي بَعْضِ الْأَمْصَارِ أَ تَجْرِي عَلَيْهَا الزَّكَاةُ كَمَا تَجْرِي عَلَي السَّائِمَةِ فِي الْبَرِّيَّةِ فَقَالَ نَعَمْ[1] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمّار نقل کرده است که گفت سوال کرده از او راجع به شتر که مال شتربان است یا در بعضی شهرها می‌باشد آیا بر آن زکات جاری است همانگونه که بر سائمه‌ای که در بیابان می‌چرد زکات است؟ پس فرمود: آری).

موثّقه دیگر اسحاق بن عمّار:

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنِ الْإِبِلِ الْعَوَامِلِ عَلَيْهَا زَكَاةٌ فَقَالَ نَعَمْ عَلَيْهَا زَكَاةٌ[2] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمّار نقل کرده است که از ابا ابراهیم«موسی بن جعفر(ع)» سوال کردم راجع به شترِ عوامل آیا زکات به آن تعلّق می‌گیرد؟ پس فرمود: بلی زکات بر آن هست).

در رابطه با این دو موثقه چند نکته است:

۱- راوی هر دو حدیث، اسحاق بن عّمار است و طبعاً در حکم یک حدیث می‌شود بنابراین احادیث زیادی در تعارض با نصوص گذشته نمی‌باشد.

۲- در موثقه اوّل نسبت به عوامل تصریحی نشده است هرچند اِسناد اِبل به جمّال، ظاهر در مراعات وصف عنوانی است یعنی مراد از آن شتری است که آماده گردیده برای عمل.

۳- بعضی از جمله مرحوم شیخ دو موثّقه را حمل بر تقیّه نموده‌اند، بنا بر اینکه مشهور عامّه از عوامل نبودن حیوان را به عنوان یکی از شروط تعلّق زکات معتبر ندانسته اند و طبعاً قول به شرطیّت آن اختصاص به امامیّه خواهد داشت اما بعضی دیگر دو موثّقه را حمل بر استحباب نموده اند و در نتیجه وجوب زکات حصر در غیر عوامل خواهد بود، در پایان مسئله متذکّر می‌شویم که در اینجا هم معیار در صدق عوامل نظر عرف است.

مرحوم محقق همدانی:

ثُمَّ إِنَّ الكَلامَ في صِدْقِ اَلعَوَامِلِ عَلَى مَا صَرَّحَ بِهِ فِي الجَوَاهِرِ وغَيْرِهِ كَالْكَلامِ فِي السَّائِمَةِ وَاطَالَةِ اتصافها بِكَوْنِهَا عَامِلَةٌ عَلَى اَلعُرْفِ هَهُنَا اَوضَحَ فَالْمَدَارُ عَلَى اِتِّصَافِها بِهَذَا اَلوَصْفِ عُرْفَاً[3] .

ترجمه:

(سپس کلام در صدق عوامل بنابر آنچه در جواهر و غیره بر آن تصریح شده مانند کلام در سائمه است و طولانی شدن اتّصاف آن به کار کننده بر حسب عرف در اینجا واضح‌تر می‌باشد پس مدار، در اتّصاف آن به این وصف عرفاً خواهد بود).

متن:

اَلشَّرْطُ اَلرَّابِعِ: مُضِيُّ الْحَوْلِ عَلَيْهَا جَامِعَةً لِلشَّرَائِطِ وَ يُكْفَى الدُّخُولُ فِى الشَّهْرِ الثَّانِى عَشَرَ فَلايَعتَبِرُ تَمامُهُ فَبِالدُّخُولِ فيهِ يَتَحَقَّقُ الوُجُوبُ.

ترجمه:

(شرط چهارم:

گذشتن سال بر آن در حالی که جامع شرائط بوده باشد و کافی است دخول در ماه دوازدهم پس معتبر نیست تمام آن، پس با دخول در آن«ماه دوازدهم» وجوب محقّق می‌شود).

شرح:

شرط چهارم گذشت سال است به گونه‌ای که مرحوم مصنف بیان کردند، بنابراین در صورتی که با گذشت سال جامع شرایط دیگر هم باشد زکات واجب می‌شود و در این شرط هم خلافی بین اصحاب بلکه مسلمین نمی‌باشد.

صحیحه فضلاء:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي بَصِيرٍ وَ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ وَ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَا لَيْسَ عَلَي الْعَوَامِلِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ شَيْ‌ءٌ إِلَي أَنْ قَالَ وَ كُلُّ مَا لَمْ يَحُلْ عَلَيْهِ الْحَوْلُ عِنْدَ رَبِّهِ فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ فِيهِ فَإِذَا حَالَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ وَجَبَ عَلَيْهِ[4] .

ترجمه:

(فضلاء نقل کرده اند از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) که فرمودند: بر کارکنندگان از شتر و گاو زکات نیست تا آنجا که فرمود و کل آنچه بر آن سال نگذشته نزد پروردگارش، پس زکاتی بر آن نمی‌باشد و هرگاه سال بر آن گذشت زکات آن واجب است).

صحیحه عبدالله بن سنان:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أُنْزِلَتْ آيَةُ الزَّكَاةِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص مُنَادِيَهُ فَنَادَي فِي النَّاسِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَي قَدْ فَرَضَ عَلَيْكُمُ الزَّكَاةَ إِلَي أَنْ قَالَ ثُمَّ لَمْ يَعْرِضْ لِشَيْ‌ءٍ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَتَّي حَالَ عَلَيْهِمُ الْحَوْلُ[5] .

ترجمه:

(عبدالله بن سِنان نقل کرده است که از امام صادق(ع) فرمودند: که آیه زکات در ماه رمضان نازل شد پس رسول الله(ص) امر فرمود به منادی خودش پس ندا کرد در بین مردم که خداوند واجب کرد بر شما زکات را تا آنجا که فرمود: سپس متعرض چیزی از اموال ایشان نشد تا زمانی که سال بر آن گذشت).

صحیح زراره:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ لَيْسَ فِي صِغَارِ الْإِبِلِ شَيْ‌ءٌ حَتَّي يَحُولَ عَلَيْهَا الْحَوْلُ مِنْ يَوْمِ تُنْتَجُ[6] .

ترجمه:

(زراره از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود: در شتر صغیر زکات نیست تا زمانی که از هنگام تولد یک سال بگذرد).