موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الأنعام الثلاثة /شرط سائمه بودن انعام ثلاثه

متن:

الشَّرْطُ الثَّانِى السَّوْمُ طُولَ الْحَوْلِ فَلَوْ كَانَتْ مَعْلُوفَهً ولَوْ فِي بَعْضِ الْحَوْلِ لَمْ تَجِبْ فِيهَا وَلَوْ كانَ شَهْراً بَل اُسْبُوعاً نَعَمْ لاَ يَقْدَحُ فِي صِدْقِ كَوْنِهَا سَائِمَةً فِي تَمَامِ اَلْحَوْلِ عُرْفاً عَلْفُهَا يَوْماً أَوْ يَوْمَيْن.

ترجمه:

(شرط دوم: اینکه در تمام سال سائمه باشد یعنی از علف چراگاه تغذیه شود و اگر از علف دستی استفاده کند هر چند در بخشی از سال زکات آن واجب نیست حتی اگر یک ماه بلکه یک هفته چنین باشد، بلی در صدق سائمه بودن ضرری وارد نمی‌شود عرفاً چنانچه در تمام سال یک یا دو روز علف دستی بخورد).

شرح:

اینکه وجوب زکات در حیوان مشروط به سائمه بودن آن است و به معلوفه زکات تعلّق نمی‌گیرد خلافی در بین فریقین نیست و اجماع مسلمین قائل به آن هستند همانطور که صاحب جواهر آن را اجماع به هر دو قسم دانسته و از معتبر نقل کرده که قول کافّه علما است و به نقلی از منتهی«لاخِلَافَ فِیه بَیْنَ الْمُسْلِمِین»

دلیل بر آن:

صحیحه فضلاء:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي بَصِيرٍ وَ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ وَ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثِ زَكَاةِ الْإِبِلِ قَالَ وَ لَيْسَ عَلَي الْعَوَامِلِ شَيْ‌ءٌ إِنَّمَا ذَلِكَ عَلَي السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ[1] .

ترجمه:

(فضلاء از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در حدیث زکات شتر نقل کرده اند که برعوامل زکاتی نیست، به تحقیق که آن«زکات» بر حیوانی است که از چَراگاه تغذیه می‌کند).

صحیحه دوم فضلاء:

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثِ زَكَاةِ الْبَقَرِ قَالَ لَيْسَ عَلَي النَّيِّفِ شَيْ‌ءٌ وَ لَا عَلَي الْكُسُورِ شَيْ‌ءٌ وَ لَا عَلَي الْعَوَامِلِ شَيْ‌ءٌ إِنَّمَا الصَّدَقَةُ عَلَي السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ[2] .

ترجمه:

(فضلاء در حدیث زکات گاو از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل کرده اند که بر اضافه از حدّ نصاب و کسری های آن، زکات نیست و بر عوامل، زکات تعلّق نمی‌گیرد، به تحقیق که زکات بر حیوانی است که از چَراگاه تغذیه می‌کند).

صحیحه سوم فضلاء:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي بَصِيرٍ وَ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ وَ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَا لَيْسَ عَلَي الْعَوَامِلِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ شَيْ‌ءٌ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ عَلَي السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ[3] .

ترجمه:

(فضلاء از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل کرده اند که فرمودند: بر عوامل، از شتر و گاو زکاتی نیست، به تحقیق زکات بر حیوانی است که از چَراگاه تغذیه می‌کند).

صحیحه زراره:

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع هَلْ عَلَي الْفَرَسِ أَوِ الْبَعِيرِ تَكُونُ لِلرَّجُلِ يَرْكَبُهَا شَيْ‌ءٌ فَقَالَ لَا لَيْسَ عَلَي مَا يُعْلَفُ شَيْ‌ءٌ إِنَّمَا الصَّدَقَةُ عَلَي السَّائِمَةِ الْمُرْسَلَةِ فِي مَرْجِهَا عَامَهَا الَّذِي يَقْتَنِيهَا فِيهِ الرَّجُلُ فَأَمَّا مَا سِوَي ذَلِكَ فَلَيْسَ فِيهِ شَيْ‌ءٌ[4] .

ترجمه:

(زراره نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم: آیا اسب یا شتر که سواری می‌دهند به شخصی زکات تعلّق می‌گیرد؟ پس فرمود: نه، بر معلوفه زکاتی نیست، به تحقیق زکات بر حیوان سائمه است که ارسال شده به چَراگاهش در سالی که شخص در آن کسب درآمد می‌کند، پس در غیر آن زکاتی نمی‌باشد).

بدین ترتیب نسبت به اصل مطلب که سائمه بودن شرط است در وجوب زکات انعام ثلاثه تردیدی نیست و ثابت می‌باشد و امّا نسبت به حد سَوْم و اینکه محدوده چَرا رفتن حیوان در چه حدّی لازم است که سائمه صدق کند و زکات به آن تعلّق گیرد در دو حدّ کاملاً متفاوت از اصحاب نقل شده است:

از مرحوم شیخ و مرحوم محقّق در معتبر نقل شده است به صرف غلبه در طول سال سائمه صدق می‌کند بنابراین اگر در طول سال هفت ماه سائمه و پنج ماه معلوفه باشد صدق سائمه نموده و زکات آن واجب خواهد بود و در مقابل آنچه مرحوم محقّق در شرائع اختیار نموده و بعض متاخّرین از ایشان چنین است که در صورتی سائمه صدق می کند که در تمام طول سال سَوْم استمرار یافته بدون اینکه حتی یک روز معلوفه باشد.

اما مشهور قائل بر این هستند که صدق دو وصف سائمه و معلوفه منوط به صدق عرفی است همانطور که در سائر عناوین مأخوذه در موضوعات احکام چنین می‌باشد.

مرحوم شیخ(ره):

قالَ الشیخُ فِی المَبسُوط: وَ لَا زَكَاةَ فِي شَيْءٍ مِنَ الْعَوَامِلِ مِنْهَا وَ لَا الْمَعْلُوفُ مِثْلُ مَا قُلْنَاهُ فِي اَلْإِبِلِ سَوَاءً فَإِنْ كَانَتِ الْمَوَاشِي مَعْلُوفَةً أَوْ لِلْعَمَلِ فِي بَعْضِ اَلْحَوْلِ وَ سَائِمَةٌ فِي بَعْضِهِ حُكِمَ لِلْأغْلَبِ فَإِنْ تَسَاوَيَا فَالْأَحْوَطُ إِخْرَاجُ اَلزَّكَاةِ فَإِنْ قُلْنَا لَا يَجِبُ فِيهَا اَلزَّكَاةُ كَانَ قَوِيّاً لِأَنَّهُ لاَ دَليلَ عَلَى وُجوبِ ذلِكَ في الشَّرْعِ وَ الأصل براءَةُ الذِّمَّةِ[5] .

ترجمه:

(شیخ در مبسوط: زکات در چیزی از عوامل اَنعام نمی‌باشد و نه در حیوانی که علف دستی می‌خورد عیناً مانند آنچه درباره شتر گفتیم پس اگر اَنعام در قسمتی از سال علف خور بوده یا برای کار باشند و در بخش دیگر از چَراگاه تغذیه شوند حکم می‌شود به هر کدام که در اغلب سال باشد پس اگر در هر دو قسمت از سال مساوی باشند پس احوط اخراج زکات است پس اگر بگوئیم زکات در این صورت واجب نیست وجه قوی خواهد بود زیرا دلیلی بر وجوب آن نمی‌باشد و اصل برائت ذمّه است).

مرحوم محقّق(ره):

قالَ المُحَقِّقُ فِی الشَّرائِع: وَ لَابُدَّ مِنِ اسْتِمْرَارِ السَّوْمِ جُمْلَةُ اَلْحَوْلِ فَلَوْ عَلَفَهَا بَعْضاً وَ لَوْ يَوْماً اِسْتَأْنَفَ اَلْحَوْلَ عِنْدَ اَلاِسْتِئْنَافِ اَلسَّوم.

ترجمه:

(محقق در شرائع: و ناگزیر از استمرار سائمه بودن است در تمام سال پس اگر در بعض سال علف دستی بخورد هر چند یک روز، سال از سر گرفته می‌شود هنگامی که سائمه بودن از سر گرفته می‌شود).

مرحوم صاحب مدارک(ره):

قالَ صَاحِبُ المَدارِکِ فِی مَدَارِکِ الاَحکَام : الاصح اَلرَّجُوعُ الي اَلْعُرْفُ كَمَا اِخْتَارَهُ اَلْعَلاَّمُهُ وَ مَنْ تَاخَرَ[6] .

ترجمه:

(صاحب مدارک: صحیح‌تر رجوع به عرف است، همانگونه که علّامه و متاخّر از ایشان آن را اختیار نمودند).

مرحوم شهید(ره):

قالَ الَشهِیدُ فِی المَسَالِک: وَالاَجْوَدُ الرُّجُوعُ في ذلِكَ الَيَ العُرْفِ[7] .

ترجمه:

(شهید در مسالک: و بهتر این است که در این موضوع رجوع به عرف شود).

معیاری که مشهور برای صدق سائمه بودن یعنی صدق عرفی اختیار کرده‌اند وجه وجیه و قابل قبول می‌باشد و البته جهت تشخیص آن لازم به توضیح است که از دیدگاه عرف لازمه سائمه بودن استمرار سَوْم است اما نه به معنی استمرار حقیقی که از ابتداء تا انتهاء سال و شب و روز مشغول سَوْم باشد زیرا بالاخره حیوان نیاز به خواب و استراحت دارد و چنین فرضی در رابطه با او قابل تصوّر نیست و در خارج قابل اتّفاق نخواهد بود بنابراین مراد از سائمه بودن این است که در اوقات تغذیه و ساعاتی که برای این منظور بر حسب متعارف تعیین شده به چَرا مشغول باشد و احیاناً خوردن مقدار کمی علف دستی هم در بین آن ضرری به سائمه بودن حیوان نمی‌زند بلکه در صورتی که یک یا دو روز هم در طول سال علف دستی بخورد از منظر عرف خللی ایجاد نمی‌کند کما اینکه در اوصاف عنوانیّه چنین است برای مثال نجّار و آهنگر و بَنَّا مانند این‌ها چنانچه در طول سال چند روزی به خاطر عذر یا بدون عذر از تصدّی نسبت به آنچه عنوان آنها هست تخلّف نمایند به صدق عرفی عناوین مزبور لطمه‌ای وارد نمی‌شود در مورد سائمه هم چنین است که اگر چند روزی به لحاظ عذری همچون مرض یا بارندگی و برف یا بدون عذر به چَرا نرود نسبت به صدق عرفی سائمه بودن آن ضرری وارد نمی‌شود.