موضوع: كتاب الزكاة/متعلق الزکاة /متعلق زکات نسبت به مازاد اجناس نُه گانه

نصوصی که زکات را نفی نمی‌کند از غیر اجناس نُه گانه بلکه در بعضی روایات امر به زکات نسبت به آن موارد هم ملاحظه می‌شود:

صحیحه محمد بن مسلم:

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَرْثِ مَا یُزَکَّی مِنْهَا قَالَ (ع) الْبُرُّ وَ الشَّعِیرُ وَ الذُّرَةُ وَ الدُّخْنُ وَ الْأَرُزُّ وَ السُّلْتُ وَ الْعَدَسُ وَ السِّمْسِمُ کُلُّ هَذَا یُزَکَّی وَ أَشْبَاهُهُ[1] .

ترجمه:

( محمد بن مسلم نقل کرده است که سوال کردم از او راجع به آنچه کشت می‌شود به کدام یک از آنها زکات تعلق می‌گیرد فرمود: گندم و جو و ذرت و ارزن و برنج و نوعی جو شبیه گندم بدون پوست و عدس و کنجد، تمامی این ها و آنچه شبیه این ها هست زکات دارد).

صحیحه زراره:

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) مِثْلَهُ وَ قَالَ کُلُّ مَا کِیلَ بِالصَّاعِ فَبَلَغَ الْأَوْسَاقَ فَعَلَیْهِ الزَّکَاةُ وَ قَالَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ ص الصَّدَقَةَ فِی کُلِّ شَیْ‌ءٍ أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ إِلَّا مَا کَانَ فِی الْخُضَرِ وَ الْبُقُولِ وَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ یَفْسُدُ مِنْ یَوْمِهِ[2] .

ترجمه:

(زراره از امام صادق(ع) مثل آن را نقل کرده است و فرمود: هر محصولی که با کیلی به اندازه صاع سنجیده می‌شود و به حد نصاب برسد زکات به آن تعلق می‌گیرد، در ادامه فرمود: رسول الله(ص) زکات را بر هر چیزی که از زمین می‌روید قرار داد به استثنای سبزیجات و بقولات و هر چیزی که یک روزه فاسد می‌شود و دوام ندارد).

صحیحه محمد بن اسماعیل:

وَعَنْهُ عَنْ أحمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْماعيلَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ (ع) إِنَّ لَنَا رَطْبَةً واَرُزّاً فَمَا الَّذِي عَلَيْنَا فِيهِمَا فَقَالَ (ع)أَمَّا الرَّطْبَةُ فَلَيْسَ عَلَيْكَ فِيهَا شِئٌ وأَمَّا الاَرُزُّ فَمَا سَقَتِ السَّمَاءُ العُشْرُ ومَا سُقِيَ بِالدَّلوِ فَنِصْفُ العُشْرِ مِنْ كُلِّ مَا كِلْتَ بِالصَّاعِ أَوْ قَالَ وَكِيلَ بِالْمِكْيَالِ[3] .

ترجمه:

(محمد بن اسماعیل نقل می‌کند به امام ابوالحسن(ع) عرض کردم ما مقداری رَطْبَه(گیاه نِی مانند) و برنج داریم آیا تکلیفی از جهت زکات به عهده ما هست؟ حضرت در جواب فرمود: اما رطبه پس بر تو چیزی از زکات در آن نیست اما برنج آنچه با آب باران آبیاری شده یک دهم و آنچه با دلو آب داده شده باشد یک بیستم زکات آن است. از هر مقدار که با پیمانه‌ای که یک صاع است کیل می‌کنی یا فرمود: و کیل شده باشد به وسیله پیمانه مخصوص).

صحیحه زراره:

وَ عَنْهُ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِی الذُّرَةِ شَیْ‌ءٌ فَقَالَ لِی الذُّرَةُ وَ الْعَدَسُ وَ السُّلْتُ وَ الْحُبُوبُ فِیهَا مِثْلُ مَا فِی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ کُلُّ مَا کِیلَ بِالصَّاعِ فَبَلَغَ الْأَوْسَاقَ الَّتِی تَجِبُ فِیهَا الزَّکَاةُ فَعَلَیْهِ فِیهِ الزَّکَاةُ[4] .

ترجمه:

زراره نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم آیا در ذرت چیزی هست؟ پس فرمود: در ذرت و عدس و نوعی جو و دانه‌ها زکات است همانند آنچه در گندم و جو است و هر آنچه با پیمانه به اندازه صاع سنجیده می‌شود و به حد نصاب زکات برسد پس بر صاحبش در آن زکات است).

خبر ابی مریم:

عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ ابنِ سَمَاعَةَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبانٍ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الحَرثِ مَا يُزَكَّي مِنهُ فَقالَ البرُّ وَالشَّعيرُ وَالذُّرَّةُ وَالأرُزُّ وَالسُّلتُ وَالعَدَسُ كُلُّ هَذا مِمَّا يُزَكَّى وَقَالَ كُلُّ مَا كِيلَ بِالصَّاعِ فَبَلَغَ اَلْأَوْسَاقَ فَعَلَيْهِ اَلزَّكَاةُ[5] .

ترجمه:

(ابی مریم از امام صادق(ع) نقل کرده که سوال کردم از آن حضرت راجع به آنچه از زمین می‌روید به کدام از آنها زکات تعلق می‌گیرد پس فرمود: گندم و جو و ذرت و برنج و نوعی جو شبیه گندم و عدس، تمام این‌ها از اموری است که زکات به آن تعلق می‌گیرد و فرمود: هر آنچه کیل می‌شود با صاع و به حد نصاب برسد زکات دارد).

صحیحه ابوبصیر:

بِالْإِسْنَادِ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع هَلْ فِی الْأَرُزِّ شَیْ‌ءٌ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْمَدِینَةَ لَمْ تَکُنْ یَوْمَئِذٍ أَرْضَ أَرُزٍّ فَیُقَالَ فِیهِ وَ لَکِنَّهُ قَدْ جُعِلَ فِیهِ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ فِیهِ وَ عَامَّةُ خَرَاجِ الْعِرَاقِ مِنْهُ[6] .

ترجمه:

(ابوبصیر نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم آیا برنج زکات دارد حضرت فرمود: بله و سپس فرمود: در زمان رسول خدا (ص) برنج در مدینه کِشت نمی‌شد تا اینکه گفته شود«زکات دارد یا ندارد» امّا اکنون در این شهر برنج کِشت می‌شود و چطور در آن زکات نباشد در حالی که تمامی خراج(مالیات) عراق از برنج است«به لحاظ اینکه درآمد حاصل از برنج بسیار زیاد است»).

صحیحه علی بن مهزیار:

توضیح : صاحب وسایل این صحیحه را به دو بخش تقسیم نمودند، بخش اول را در باب هشت و بخش دوم را در باب نُه از ابواب ماتجب فیه الزکاة، احادیث شش و یک آورده‌اند.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ قَرَأْتُ فِی کِتَابِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ ع جُعِلْتُ فِدَاکَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص الزَّکَاةَ عَلَی تِسْعَةِ أَشْیَاءَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْغَنَمِ وَ الْبَقَرِ وَ الْإِبِلِ وَ عَفَا رَسُولُ اللَّهِ ص عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ الْقَائِلُ عِنْدَنَا شَیْ‌ءٌ کَثِیرٌ یَکُونُ بِأَضْعَافِ ذَلِکَ فَقَالَ وَ مَا هُوَ فَقَالَ لَهُ الْأَرُزُّ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَقُولُ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص وَضَعَ الزَّکَاةَ عَلَی تِسْعَةِ أَشْیَاءَ وَ عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ وَ تَقُولُ عِنْدَنَا أَرُزٌّ وَ عِنْدَنَا ذُرَةٌ وَ قَدْ کَانَتِ الذُّرَةُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَوَقَّعَ ع کَذَلِکَ هُوَ وَ الزَّکَاةُ عَلَی کُلِّ مَا کِیلَ بِالصَّاعِ الْحَدِیثَ[7] .

ادامه حدیث: قَالَ وَ كَتَبَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَوَی غَيْرُ هَذَا الرَّجُلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنِ الْحُبُوبِ فَقَالَ وَ مَا هِيَ فَقَالَ السِّمْسِمُ وَ الْأَرُزُّ وَ الدُّخْنُ وَ كُلُّ هَذَا غَلَّةٌ كَالْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ فَقَالَ اَبُوعَبْدِ اللَّهِ ع فِي الْحُبُوبِ كُلِّهَا زَكَاةٌ وَ رُوِيَ أَيْضاً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ كُلُّ مَا دَخَلَ الْقَفِيزَ فَهُوَ يَجْرِي مَجْرَي الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ قَالَ فَأَخْبِرْنِي جُعِلْتُ فِدَاكَ هَلْ عَلَي هَذَا الْأَرُزِّ وَ مَا أَشْبَهَهُ مِنَ الْحُبُوبِ الْحِمَّصِ وَ الْعَدَسِ زَكَاةٌ فَوَقَّعَ ع صَدَقُوا الزَّكَاةُ فِي كُلِّ شَيْ‌ءٍ كِيلَ[8] .

ترجمه:

(علی بن مهزیار نقل کرده است که خواندم در نامه عبدالله بن محمد به حضرت ابی الحسن(ع) فدایت گردم روایت شده است از امام صادق(ع) که فرمود: رسول الله(ص) وضع نمود زکات را بر نُه چیز، گندم و جو و خرما و کشمش و طلا و نقره و گوسفند و گاو و شتر و معفوّ داشت از غیر این‌ها، پس گوینده ای به آن حضرت گفت: نزد ما چیز زیادی است که به مراتب بیش از این‌ها می‌باشد، پس فرمود: و چیست آن؟ پس گفت: برنج، پس امام صادق(ع) فرمود: به تو می‌گویم وضع فرمود پیامبر زکات را در نُه چیز تو می‌گویی نزد ما برنج و ذرت هست در حالی که ذرت در عهد رسول الله(ص) بوده است، پس حضرت ابوالحسن(ع) نوشتند چنین است آن و زکات بر آنچه کیل می‌شود به صاع تعلّق می‌گیرد).

در ادامه حدیث علی بن مهزیار گفت: که عبدالله نوشت و روایت کرد شخصی غیر از این مرد که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به دانه‌ها، پس فرمود و چیست آن؟ پس گفت: کنجد و برنج و ارزن، تمام این‌ها از غلّات هستند مانند گندم و جو پس امام صادق(ع) فرمود: در همه دانه‌ها زکات هست و همچنین روایت شده از امام صادق(ع) که فرمود: تمام آنچه در قفیز( پیمانه بزرگ) داخل می‌شود همانند گندم و جو و خرما و کشمش است ،گفت: عبدالله فدایت شوم پس خبر ده به من آیا بر این برنج و آنچه از دانه‌ها مشابه آن است، نخود و عدس زکات به عهده‌ام هست؟ پس آن حضرت نوشتند، راست گفتند به هر آنچه کیل می‌شود زکات تعلق می‌گیرد.

همانگونه که ملاحظه شد، دسته اول روایات، زکات را حصر در اشیاء تسعه دانسته و تصریح دارند بر اینکه به غیر آنها زکات تعلق نمی‌گیرد، اما دسته دوم گویای این است که علاوه بر اشیاء تسعه به آنچه از زمین می‌روید و با کیل اندازه‌گیری می‌شود هم غیر از سبزیجات و بقولات زکات تعلق می‌گیرد.

اکنون به جمع بین دو دسته روایات می‌پردازیم:

    1. بعضی از جمله ابن جنید به استناد روایات معتبره که ظهور در وجوب دارند زکات را در مواردی غیر از آن اشیاء تسعه هم واجب دانسته‌اند.

    2. بعضی دیگر از جمله صاحب حدائق با توجه به تعارض بین دو دسته روایات، اثبات زکات نسبت به مازاد بر اشیاء تسعه مذکوره در دسته دوم را به دلیل توافق با مذهب عامه از جمله ابوحنیفه حمل بر تقیه نموده‌اند و طبعاً نفی زکات نسبت به مازاد بر اشیاء تسعه مذکوره در دسته اول را مخالف عامه دانسته و آن را برگزیده‌اند.

    3. قول مشهورکه زکات در مازاد بر اشیاء تسعه مذکوره در دسته دوم روایات را حمل بر استحباب نموده‌اند.

أقول:

قول اصح همین است کما اینکه در ابواب مختلف فقه این نوع جمع شایع می‌باشد و انکار زکات نسبت به مازاد بر اشیاء تسعه در روایات دسته اول به قرینه روایات دسته دوم به معنای انکار وجوب آن خواهد بود.

به عبارت دیگر به قرینه روایات دسته دوم از ظهور وجوب زکات در مازاد بر اشیاء تسعه مذکوره در روایات دسته دوم رفع ید گردیده و حمل بر استحباب می‌شود.

فتحصّل:

زکات در اشیاء تسعه واجب و در امور مذکوره مازاد بر آن مستحب می‌باشد.