موضوع: کتاب الزکاة/احکام الزکاة /شرایط وجوب زکاة

متن:

إِذا اَمْکَنَهُ اسْتیفاءُ الدَّينِ بِسهُوُلَةٍ وَلَمْ يَفْعَلْ لَمْ يَجِبْ عَلَيْهِ إِخْراجُ زَكانِةِ بَلْ وَإِنْ أَرَادَ الْمَدْیُونُ الْوَفَاءَ وَلَمْ يَسْتَوْفِ اختياراً مُسامَحَةً أَوْ فِراراً مِنَ الزَّكَاةِ وَ الْفَرْقُ بَيْنَهُ وَبَيْنَ مَا ذُكِرَ مِنَ الْمَغْصوبِ وَ نَحْوِهِ اَنَّ الْمِلْكَیَّةَ حاصِلَةٌ فِی الْمَغْصُوبِ وَ نَحْوِهِ بِخلافِ الدَّيْن فَاِنَّهُ لا يَدْخُلُ في مِلْكِهِ اِلّا بَعْدَ قَبْضِه

ترجمه:

(هرگاه ممکن شود برای شخص به آسانی، گرفتن آنچه قرض به کسی داده و انجام ندهد واجب نیست بر وی که زکاتش را اخراج نماید بلکه اگر شخص مدیون بخواهد قرضی که گرفته بازگرداند و قرض دهنده به اختیار دریافت نکند، به جهت مسامحه یا فرار از زکات در این صورت هم زکات بر وی واجب نمی باشد و فرق بین آن و بین آنچه ذکر شد از مغصوب و مانند آن چنین است که ملکیت در مال مغصوب و مانند آن برای مالک حاصل است بر خلاف آنچه قرض داده که داخل ملکش نمی شود مگر بعد از پس گرفتنِ آن).

شرح:

همانطور که قبلاً بیان شد هیچگونه خلاف و اشکالی نیست در عدم وجوب زکات بر دَینی که تاخیر اداءِ آن از طرف صاحبش نباشد.

انّما الکلام در اینکه اگر تاخیر از سوی صاحب آن باشد مشهور قائل به عدم وجوب زکات شده اند هر چند مرحوم شیخ(ره) و سید مرتضی(ره) و بعضی دیگر قائل به وجوب گردیده اند.

نصوصی که بر عدم وجوب زکات به نحو مطلق دلالت دارند:

صحیحه حلبی:

بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ لَيْسَ فِي الدَّيْنِ زَكَاةٌ فَقَالَ لَا[1] .

ترجمه:

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که به آن حضرت گفتم آیا در دَین زکات نیست؟ پس فرمود، نه).

خبر علی بن جعفر:

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ لَيْسَ عَلَي الدَّيْنِ زَكَاةٌ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبُّ الدَّيْنِ أَنْ يُزَكِّيَهُ[2] .

ترجمه:

(علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر نقل کرده است که فرمود: بردَین زکاتی نیست مگر اینکه صاحب دَین بخواهد زکات آن را بپردازد).

نصوصی که بر وجوب زکات دَین هنگامی که دائن آن را اخذ نمود و سال بر آن گذشته باشد، دلالت دارند:

صحیحه ابراهیم بن ابی محمود:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي مَحْمُودٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع الرَّجُلُ يَكُونُ لَهُ الْوَدِيعَةُ وَ الدَّيْنُ فَلَا يَصِلُ إِلَيْهِمَا ثُمَّ يَأْخُذُهُمَا مَتَي يَجِبُ عَلَيْهِ الزَّكَاةُ قَالَ إِذَا أَخَذَهُمَا ثُمَّ يَحُولُ عَلَيْهِ الْحَوْلُ يُزَكِّي[3] .

ترجمه:

(ابراهیم بن ابی محمود نقل کرده است که به امام ابوالحسن الرضا(ع) گفتم: فلان شخص مالک ودیعه و دَین بوده و به آن ها دسترسی نداشته است، سپس می‌گیرد آن ها را چه زمانی بر وی زکات واجب می شود؟ فرمود: هرگاه آن ها را گرفت پس یک سال بر آن گذشت زکات پرداخت نماید).

موثّقه اسحاق بن عمّار:

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ ع الدَّيْنُ عَلَيْهِ زَكَاةٌ فَقَالَ لَا حَتَّي يَقْبِضَهُ قُلْتُ فَإِذَا قَبَضَهُ أَ يُزَكِّيهِ قَالَ لَا حَتَّي يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ فِي يَدِهِ[4] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمار نقل کرده است که گفتم به امام ابو ابراهیم(ع) آیا زکات به دَین تعلّق می‌گیرد پس فرمود نه تا وقتی که آن را قبض نماید گفتم پس زمانی که قبض کرد آن را آیا زکات آن را بپردازد فرمود نه تا هنگامی که یکسال بر آن بگذرد و در تصرّفش باشد).

خبر سماعه:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَي عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ لَهُ الدَّيْنُ عَلَي النَّاسِ تَجِبُ فِيهِ الزَّكَاةُ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ فِيهِ زَكَاةٌ حَتَّي يَقْبِضَهُ فَإِذَا قَبَضَهُ فَعَلَيْهِ الزَّكَاةُ[5] .

ترجمه:

(سماعه نقل کرده است که از او سوال کردم راجع به فلان شخص که از او بر عهده مردم دَین است آیا واجب است زکات آن را بپردازد؟ فرمود: بر اوزکاتی نیست تا وقتی که آن را قبض نماید پس هرگاه قبض نمود بر او زکات می باشد).

خبرمحمد بن حمزه عَنِ الْاِصْبهانی:

وَعَنْهُمْ عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّد عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ عَنِ الْأَصْبَهَانِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع يَكُونُ لِي عَلَي الرَّجُلِ مَالٌ فَأَقْبِضُهُ مِنْهُ مَتَي أُزَكِّيهِ قَالَ إِذَا قَبَضْتَهُ فَزَكِّهِ الْحَدِيثَ[6] .

ترجمه:

(محمد بن حمزه از اصبهانی نقل کرده که گفتم به امام صادق(ع) برای من بر عهده فلان شخص مالی هست، پس از او پس می گیرم، چه زمان زکات آن را بپردازم؟ فرمود: هرگاه آن را گرفتی پس زکات آن را بپرداز).