وَ كَذا لَوْ خَرَجَ لِضَرُورَةِ عَقْلاً اَوْ شَرْعاً اَوْ عادَةً كَقَضاءِ الْحاجَةِ مِنْ بَوْلٍ اَوْ غائِطٍ اَوْ لِلْاِغْتِسالِ مِنَ الْجِنابَةِ اَوِ الْاِسْتِحاضَةِ وَ نَحْوِ ذلِك وَ لا يَجِبُ الْاِغْتِسالُ فِي الْمَسْجِدِ وَ اِنْ اَمْكَنَ مِنْ دُونِ تَلْويثٍ وَ اِنْ كانَ اَحْوَط.

(و همچنین اگر خارج شود به لحاظ ضرورت عقلی یا شرعی یا عادّی مانند قضای حاجت اعمّ از بول و غائط یا برای غسل جنابت یا استحاضه و مثل آن، و واجب نیست غسل کردن در مسجد هرچند ممکن است بدون اینکه آلوده سازد و هرچند احوط می‌ باشد).

بحث راجع به لزوم تداوم توقّف در مسجد برای معتکف و عدم خروج وی بود که بر حسب نصوصی که ذکر شد مواردی از آن استثناء گردیده است و آن موارد دو گونه است:

ضرورت عقلی مانند اینکه بیمار شود و معالجه او متوقّف بر خروج وی باشد، ضرورت شرعی مانند قضاء حاجت اعمّ از بول و غائط به لحاظ حرمت آلوده کردن مسجد، ضرورت عادّی مانند غسل استحاضه یا مسّ میّت که عادةً در مسجد انجام نمی‌ شود و هم از منظر شخص وی و دیگران عادّی نیست هرچند در صورتی که مسجد آلوده نشود انجام آن در مسجد بلامانع است.

امّا در مورد غسل جنابت اگر زمان غسل وی اکثر از زمان خروجش باشد که ضرورت شرعی است که خارج شود و چنانچه زمان خروج وی اکثر از زمان غسل وی باشد واجب است در مسجد غسل نماید مگر در فرضی که مستلزم محذور دیگری از قبیل هتک و وهن مسجد باشد.

نکته قابل توجه اینکه از آنچه در نصوص به آن ها تصریح شده بود و همینطور ضروریّات که بگذریم برای جواز خروج از مسجد در حال اعتکاف جهت هر مقصد و حاجتی حتّی اگر راجح باشد دلیلی نیست.

بعضی روایت میمون بن مهران را به عنوان دلیل بر این موضوع ذکر کرده‌اند:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مَيْمُونِ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ كُنْتُ جَالِساً عِنْدَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ع فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ص إِنَّ فُلَاناً لَهُ عَلَيَّ مَالٌ وَ يُرِيدُ أَنْ يَحْبِسَنِي فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا عِنْدِي مَالٌ فَأَقْضِيَ عَنْكَ قَالَ فَكَلِّمْهُ قَالَ فَلَبِسَ ع نَعْلَهُ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ص أَ نَسِيتَ اعْتِكَافَكَ فَقَالَ لَهُ لَمْ أَنْسَ وَ لَكِنِّي سَمِعْتُ أَبِي يُحَدِّثُ عَنْ جَدِّي رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ مَنْ سَعَي فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ فَكَأَنَّمَا عَبَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَيْلَهُ[1] .

(میمون بن مهران نقل کرده است که نزد امام حسن مجتبی(ع) نشسته بودم پس شخصی نزد ایشان آمد و گفت ای پسر رسول خدا(ص)، فلانی مالی از من طلبکار است و قصد دارد من را زندانی نماید پس فرمود به خدا سوگند نزد من مالی نیست که دِین تو را بپردازم، گفت: پس با او سخن بگو، پس آن حضرت کفش خود را پوشید، پس گفتم ای فرزند رسول خدا(ص) آیا اعتکاف خود را فراموش نموده‌ای؟ پس فرمود: فراموش نکرده ولکن شنیدم از پدرم که حدیث نمود از جدّم رسول خدا(ص) که فرمود: کسی که تلاش کند در انجام حاجت برادر مسلمانش پس همانند این است که عبادت کرده خدای عزّوجلّ را نه هزار سال آنگونه که هر روزش روزه و هر شبش در نماز باشد).

در پاسخ این استدلال گوئیم از سند روایت که بگذریم دلالت آن هم قابل خدشه می‌باشد زیرا ممکن است خروج آن حضرت از مسجد در یکی از دو روز اوّل اعتکاف بوده و اساساً به قصد نقض اعتکاف خارج شده باشند، بنابراین روایت دالّ بر جواز خروج از مسجد در حال اعتکاف جهت انجام حاجت مؤمن نخواهد بود).

وَ الْمَدارُ عَلى صِدْقِ اللَّبْثِ فَلا يُنافيهِ خُرُوجُ بَعْضِ اَجْزاءِ بَدَنِه مِنْ يَدِه اَوْ رَأْسِه اَوْ نَحْوِهِما.

(و مدار استدامه لَبث و توقّف عبارت از صدق عرفی آن می‌ باشد و چنانچه بعض اجزاء بدن معتکف از قبیل دست او یا سر او و مانند آن ها خارج از مسجد قرار گیرد منافاتی با لَبث و توقّف ندارد).

بدین ترتیب چنانچه دست خود را فرضاً از درب یا دریچه خارج نمود که چیزی از کسی دریافت کند یا چیزی به او بدهد منعی ندارد یا فرضاً سر خودش را بیرون نمود برای رؤیت هلال یا ملاحظه فجر صادق یا منظور دیگر هرچند غیر ضروری باشد اشکالی ندارد زیرا با توجّه به اینکه معظَم بدن وی در مسجد قرار دارد صدق مکث در مسجد می‌ کند.

یَجُوزُ قَطْعُ الْاِعْتِکافِ الْمَنْدُوبِ فِی الْیَوْمَیْنِ الْاَوَّلَیْنَ وَ مَعَ تَمامِهِما یَجِبُ الثّالِثُ.

(جائز است قطع اعتکاف استحبابی در دو روز اوّل و چنانچه دو روز را به اتمام رسانید واجب می‌ شود روز سوّم).

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ إِذَا اعْتَكَفَ يَوْماً وَ لَمْ يَكُنِ اشْتَرَطَ فَلَهُ أَنْ يَخْرُجَ وَ يَفْسَخَ الِاعْتِكَافَ وَ إِنْ أَقَامَ يَوْمَيْنِ وَ لَمْ يَكُنِ اشْتَرَطَ فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَفْسَخَ اعْتِكَافَهُ حَتَّي تَمْضِيَ ثَلَاثَةُ أَيَّامٍ[2] .

(محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود: هرگاه شخصی معتکف شود یک روز بدون اینکه شرطی کرده باشد پس جائز است که خارج شود و اعتکاف را فسخ نماید و اگر دو روز اقامت نمود و شرطی هم نکرده جائز نیست که فسخ نماید اعتکافش را تا اینکه سه روز تمام بگذرد).

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ مَنِ اعْتَكَفَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَهُوَ يَوْمَ الرَّابِعِ بِالْخِيَارِ إِنْ شَاءَ زَادَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ إِنْ شَاءَ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَإِنْ أَقَامَ يَوْمَيْنِ بَعْدَ الثَّلَاثَةِ فَلَا يَخْرُجْ مِنَ الْمَسْجِدِ حَتَّي يُتِمَّ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ أُخَرَ[3] .

(ابوعبیده از امام باقر(ع) نقل کرده است در حدیثی که فرمود: کسی که سه روز اعتکاف را گذرانیده است پس روز چهارم مخیّر است اگر بخواهد سه روز دیگر اضافه نماید و اگر بخواهد از مسجد خارج شود پس اگر بعد از سه روز، دو روز اقامت نمود پس نبایستی از مسجد خارج گردد تا سه روز دیگر را به اتمام رساند).