اَلسّادِسُ: اَنْ يَكُونَ فِي الْمَسْجِدِ الْجامِعِ فَلا يَكْفي في غَيْرِ الْمَسْجِدِ وَ لا في مَسْجِدِ الْقَبيلَةِ وَ السُّوقِ وَ لَوْ تَعَدَّدَ الْجامِعُ تَخَيَّرَ بَيْنَها وَلكِنَ الْاَحْوَطَ مَعَ الْاِمْكانِ كَوْنُهُ في اَحَدِ الْمَساجِدِ الْاَرْبَعَةِ مَسْجِدِ الْحَرامِ وَ مَسْجِدِ النَّبيِّ«صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِه» وَ مَسْجِدِ الْكُوفَةِ وَ مَسْجِدِ الْبَصْرَةِ.

(ششم: اینکه در مسجد جامع باشد پس کافی نیست در غیر مسجد و در مسجد قبیله و بازار و چنانچه مسجد جامع متعدّد بود بین آنها مخیّر است و لکن احوط در صورت امکان این است که اعتکاف در یکی از مساجد چهارگانه، مسجدالحرام و مسجد النّبی(ص) و مسجد کوفه و مسجد بصره انجام پذیرد).

بزرگانی از جمله مفید(ره) و محقّق(ره) و شهیدین(ره) و بسیاری از متأخّرین قائل بر این هستند که در هر مسجد جامع می‌ شود اعتکاف نمود پس در مسجد قبیله یا مسجد بازار اعتکاف صحیح نمی‌ باشد.

بعض دیگر از جمله مرحوم شیخ(ره) قائل بر این هستند که اعتکاف صحیح نیست مگر در مساجد اربعه یعنی مسجدالحرام و مسجد النّبی(ص) و مسجد کوفه و مسجد بصره برخی هم این قول را مطابق قول مشهور دانسته و جماعتی هم بر آن ادعای اجماع نموده‌ اند.

قولی هم نقل شده که اعتکاف در هر مسجدی که جماعت در آن منعقد می‌ شود صحیح است.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا اعْتِكَافَ إِلَّا بِصَوْمٍ فِي مَسْجِدِ الْجَامِعِ[1] .

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که اعتکاف نیست مگر با روزه در مسجد جامع).

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكَنَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سُئِلَ عَنِ الِاعْتِكَافِ فِي رَمَضَانَ فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ قَالَ إِنَّ عَلِيّاً ع كَانَ يَقُولُ لَا أَرَي الِاعْتِكَافَ إِلَّا فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوْ فِي مَسْجِدِ الرَّسُولِ ص أَوْ فِي مَسْجِدِ جَامِعٍ[2] .

(ابو الصباح الکنانی از امام صادق(ع) نقل کرده است که سؤال شد از آن حضرت راجع به اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، فرمود: علی(ع) می‌ فرمود: نمی‌ بینم اعتکاف را مگر در مسجد الحرام یا مسجد الرّسول(ص) یا مسجد جامع).

وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ إِنَّ عَلِيّاً ع كَانَ يَقُولُ لَا أَرَي الِاعْتِكَافَ إِلَّا فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ الرَّسُولِ ص أَوْ مَسْجِدِ جَامِعٍ…[3]

(داود بن سرحان از امام صادق(ع) در حدیثی نقل نموده است که فرمود: علی(ع) می‌ فرمود: نمی‌ بینم اعتکاف را مگر در مسجد الحرام و مسجد الرّسول(ص) یا مسجد جامع…).

این روایت چنانچه از طریق کلینی و شیخ بنابر ضعف سهل بن زیاد ضعیف باشد لکن از طریق صدوق از بزنطی از داود بن سرحان صحیحه می‌ باشد و تردیدی در آن نیست.

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ صَبِيحٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ غُرَابٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِيهِ قَالَ الْمُعْتَكِفُ يَعْتَكِفُ فِي الْمَسْجِدِ الْجَامِعِ

«وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ صَبِيحٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع مِثْلَهُ»[4] .

(علی بن غُراب نقل کرده از امام صادق(ع) از پدرشان(ع) که فرمود: معتکف اعتکاف می‌ کند در مسجد جامع).

امّا نصوصی که جهت قول دوّم یعنی منحصر بودن جواز اعتکاف به مساجد اربعه به آنها استدلال شده است:

مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمُفِيدُ فِي الْمُقْنِعَةِ قَالَ رُوِيَ أَنَّهُ لَا يَكُونُ الِاعْتِكَافُ إِلَّا فِي مَسْجِدٍ جَمَعَ فِيهِ نَبِيٌّ أَوْ وَصِيُّ نَبِيٍّ قَالَ وَ هِيَ أَرْبَعَةُ مَسَاجِدَ الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ جَمَعَ فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ مَسْجِدُ الْمَدِينَةِ جَمَعَ فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ مَسْجِدُ الْكُوفَةِ وَ مَسْجِدُ الْبَصْرَةِ جَمَعَ فِيهِمَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع[5] .

(مرحوم مفید در مقنعه نقل کرده که روایت شده است که نمی‌ باشد اعتکاف مگر در مسجدی که نبیّ یا وصیّ نبیّ در آن جماعت خوانده باشند، گفته است که آنها چهار مسجد می‌ باشند، مسجد الحرام که رسول الله(ص) در آن جماعت خوانده‌ اند و مسجد مدینه که رسول الله(ص) و امیرالمؤمنین(ع) در آن جماعت خوانده‌ اند و مسجد کوفه و مسجد بصره که امیرالمؤمنین(ع) در آن جماعت خوانده‌ اند).

توضیح آنکه این روایت ضعیف است بجهت مرسله بودن مضافاً بر اینکه شخص مرحوم مفید که آن را ارسال نموده اند به آن عمل نکرده‌ اند و خود ایشان قائل به قول اوّل یعنی اعتکاف در مسجد جامع می‌ باشند.

در نتیجه ضعف روایت واضح است و جابری هم برای آن نیست.

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع مَا تَقُولُ فِي الِاعْتِكَافِ بِبَغْدَادَ فِي بَعْضِ مَسَاجِدِهَا فَقَالَ لَا اعْتِكَافَ إِلَّا فِي مَسْجِدِ جَمَاعَةٍ قَدْ صَلَّي فِيهِ إِمَامٌ عَدْلٌ صَلَاةَ جَمَاعَةٍ وَ لَا بَأْسَ أَنْ يُعْتَكَفَ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ وَ الْبَصْرَةِ وَ مَسْجِدِ الْمَدِينَةِ وَ مَسْجِدِ مَكَّةَ وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ[6] .

(عُمر بن یَزید نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم چه می‌ فرمائید راجع به اعتکاف در بعض مساجد بغداد؟ پس فرمود: اعتکاف نیست مگر در مسجدی که جماعت خوانده شود و امام عادل در آن نماز جماعت خوانده باشد و اشکالی نیست اینکه اعتکاف واقع شود در مسجد کوفه و بصره و مسجد مدینه و مسجد مکّه).

این روایت چنانچه از طریق کلینی بنابر ضعف سهل بن زیاد ضعیف باشد امّا از طریق صدوق صحیحه می‌ باشد و تردیدی در آن نیست.

و امّا به لحاظ دلالت قابل خدشه است، زیرا دلالت روایت بر منحصر بودن اعتکاف به مساجد اربعه مذکوره مبنی بر این است که مراد از امام عدل عبارت از امام جمیع مسلمین از موجودین و معدومین یعنی امام معصوم(ع) باشد که در نتیجه حکم جواز اعتکاف منحصر به مساجد اربعه مذکوره باشد که معصوم(ع) در آنها نماز گذارده است.

لکن چنین مطلبی خلاف ظاهر است زیرا متبادَر از امام عادل هنگام اطلاق کسی است که اقتداء به او در جماعت صحیح است در قِبال کسی که اقتداء به او در جماعت صحیح نمی‌ باشد همانند حکّام جور و افراد فاسق که در آن زمان در بغداد متصدّی امامت جماعت مساجد بودند.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ لَا يَصْلُحُ الْعُكُوفُ فِي غَيْرِهَا يَعْنِي غَيْرَ مَكَّةَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ ص أَوْ فِي مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ الْجَمَاعَةِ[7] .

(عبدالله بن سنان در حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: اعتکاف شایسته نیست در غیر آن یعنی غیر مکّه مگر در مسجد رسول الله(ص) یا مسجدی از مساجد جماعت).

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سُئِلَ عَنِ الِاعْتِكَافِ قَالَ لَا يَصْلُحُ الِاعْتِكَافُ إِلَّا فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوْ مَسْجِدِ الرَّسُولِ ص أَوْ مَسْجِدِ الْكُوفَةِ أَوْ مَسْجِدِ جَمَاعَةٍ وَ تَصُومُ مَا دُمْتَ مُعْتَكِفاً[8] .

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده که از آن حضرت سؤال شد راجع به اعتکاف، فرمود: شایسته نیست اعتکاف مگر در مسجد الحرام یا مسجد الرّسول(ص) یا مسجد کوفه یا مسجد جماعت و روزه می گیری تا زمانی که معتکف هستی).

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ يَحْيَي بْنِ الْعَلَاءِ الرَّازِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا يَكُونُ اعْتِكَافٌ إِلَّا فِي مَسْجِدِ جَمَاعَةٍ[9] .

(یحی بن العلاء الرّازی از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: اعتکاف نمی‌ باشد مگر در مسجد جماعت).

از این روایت تعبیر به صحیحه شده است از آن جهت که اَبان بن عثمان از اصحاب اجماع است و گرنه در مذهب وی شبهه است که بعضی وی را ناووسیّه یا واقفیّه دانسته اند و البته اشکالی در ثقه بودن او نمی‌ باشد.

توضیح آنکه در این نصوص، جماعة وصف مسجد است نه نمازی که در آن منعقد می‌ شود و در نتیجه دلالت بر اعتبار اقامه جماعت نماید بنابراین مفاد نصوص عبارت است از مسجدی که محل تجمّع مردم است برای اقامه نماز جمعه یا غیر آن بنابراین مراد از مسجد جماعة همان مسجد جامع در قِبال مسجد قبیله و مسجد سوق می‌ باشد فلذا گوئیم مفاد این نصوص همان مفاد نصوص دسته اوّل است که دلالت بر اعتبار اعتکاف در مسجد جامع دارد که عبارت از صحیحه حلبی و داود بن سرحان بود که ذکر شد.

أقول:

با توجّه به عدم اعتبار نصوص مربوط به قول دوّم سنداً یا دلالتاً و دلالت نصوص مربوط به قول سوّم بر همان مسجد جامع، نتیجه می‌ گیریم که قول اوّل یعنی اعتبار مسجد جامع در اعتکاف به دلیل نصوص صحیحه‌ ای که تصریح به آن دارند مورد قبول می‌ باشد.