موضوع: صوم/شرائط وجوب صوم /عقل،بلوغ

دلیل بر بخش دوّم چنین است:

صحیحه حلبی و ابی الصّباح کنانی:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَلَبِيِّ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي الصَّباحِ الْكِنَانِيِّ جَمِيعاً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ لَا يَجُوزُ أَنْ يَتَطَوَّعَ الرَّجُلُ بِالصِّيَامِ وَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ مِنَ الْفَرْضِ[1] .

ترجمه:

(مرحوم صدوق با سند هم از حلبی و هم از ابی الصباح کِنانی نقل کرده است که امام صادق(ع) فرمود: جائز نیست که شخص روزه استحبابی انجام دهد در حالی که چیزی از روزه واجب عهده اش باشد).

صاحب وسائل:

قَالَ وَ قَدْ وَرَدَتْ بِذَلِكَ الْأَخْبَارُ وَ الْآثَارُ عَنِ الْأَئِمَّةِ(ع).

ترجمه:

(مرحوم صاحب وسائل از مرحوم صدوق نقل کرده است که در این مورد اخبار و آثاری از ائمه(ع) وارد شده است).

حاصل آنکه: اگر صوم واجب مطلقا(اعمّ از قضاء ماه رمضان یا غیر آن) بر عهده شخص باشد انجام روزه مستحب جائز نیست.

فَصْلٌ:

فی شَرائِطِ وُجُوبِ الصَّوْم:

وَ هیَ اُمُورٌ، اَلْاَوَّلُ وَ الثّانی، اَلْبُلُوغُ وَ الْعَقْلُ فَلایَجِبُ عَلَی الصَّبیِّ وَ الْمَجْنُونِ اِلّا اَنْ یَکْمُلا قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ دُونَ ما اِذا کَمَلا بَعْدَهُ فَاِنَّهُ لایَجِبُ عَلَیْهِما.

ترجمه:

(فصل:

در شرائط وجوب صوم:

و آن اموری است، اوّل و دوّم، بلوغ و عقل، پس بر کودک و دیوانه واجب نیست مگر این که به کمال برسد قبل از طلوع فجر نه زمانی که کامل شوند بعد از طلوع فجر، پس در این صورت بر آن ها روزه آن روز واجب نمی باشد).

شرح:

بلوغ و عقل در جمیع تکالیف معتبر است که از جمله آنها وجوب صوم می باشد، دلیل بر آن روایاتی است که دلالت دارند بر رفع القلم از صبیّ و مجنون بنابراین مخاطب در اوامر و نواهی الهی بالغ و عاقل می باشد.

از جمله روایات در مورد عقل قبلاً صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر(ع) را نقل کردیم که در بخشی از آن چنین بود:

صحیحه محمد بن مسلم:

……اَمَا إِنِّي إِيَّاكَ آمُرُ وَ إِيَّاكَ أَنْهَي وَ إِيَّاكَ أُعَاقِبُ وَ إِيَّاكَ أُثِيبُ[2] .

بخشی از خطاب خداوند به عقل پس از آفرینش آن:

ترجمه:

(آگاه باش تو را امر و نهی می کنم و عقوبت و پاداش من به خاطر تو خواهد بود).

و از جمله روایات در مورد بلوغ خبر ابن ظبیان می باشد:

خبر ابن ظَبْیان:

وَ فِي الْخِصَالِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّكُونِيِّ عَنِ الْحَضْرَمِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي مُعَاوِيَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ ظَبْيَانَ قَالَ أُتِيَ عُمَرُ بِامْرَأَةٍ مَجْنُونَةٍ قَدْ زَنَتْ فَأَمَرَ بِرَجْمِهَا فَقَالَ عَلِيٌّ ع أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْقَلَمَ يُرْفَعُ عَنْ ثَلَاثَةٍ عَنِ الصَّبِيِّ حَتَّي يَحْتَلِمَ وَ عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّي يُفِيقَ وَ عَنِ النَّائِمِ حَتَّي يَسْتَيْقِظَ[3] .

ترجمه:
(ابن ظَبیان نقل کرده است که آورده شد نزد عُمَر زن مجنونه ای که مرتکب زنا شده بود، پس امر کرد به سنگسار وی، پس علی(ع) فرمود: آیا نمی دانی که از سه تَن رفع قلم شده است: کودک تا زمانی که محتلم شود(به بلوغ برسد) و مجنون تا بهبود یابد و خواب تا بیدار گردد).

ضعف سند این خبر به لحاظ عمل اصحاب جبران می‌ شود و دلالت آن هم واضح است.

و امّا این که مرحوم مصنّف بیان کرده اند که(اِلّا اَنْ یَکْمُلا قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ) معلوم است که با توجه به حصول بلوغ و عقل قبل از طلوع فجر، شرائط تکلیف در شخص تحقق یافته که مستلزم شمول حکم خواهد بود.

حال اگر بعد از طلوع فجر و در بین روز بلوغ یا عقل حاصل شد از سه حال خارج نیست:

۱- حصول آنها بعد از انجام مفطر بوده باشد.

۲- تا زمان حصول هر یک از آنها مفطر بجا نیاورده و لکن نیّت روزه نداشته است.

۳- مفطر به جا نیاورده و نیّت روزه هم داشته است.

در حالت اوّل روزه بر وی واجب نخواهد بود زیرا در حالی که صبیّ یا مجنون بوده و افطار بر او جائز بوده، مفطر بجا آورده است و پس از حصول بلوغ یا عقل تکلیف به امساک هم نخواهد داشت زیرا که روزه عبادت واحدی است که مرکب از مجموعه امساکات بین طلوع فجر تا مغرب می باشد پس اگر در بعض این محدوده مفطر بجا آورد دیگر روزه نخواهد بود و اینکه غیر صائم مأمور به امساک تأدّبی باشد تعبّداً نیاز به دلیل دارد که مربوط به کسی است که روزه اش را فاسد کرده باشد و در ما نحن فیه چنین دلیلی موجود نیست.

ضمناً قضاء هم بر عهده وی نمی باشد زیرا مقداری از روز را تکلیف نداشته است و صوم قابل تبعیض نیست.