موضوع: فصل فی مستحبات غسل الجنابة/ سه بار شستن دست‌ها تا مُچ/ مضمضه و استنشاق و...

دلیل استحباب شستن دست‌ها تا مُچ

روایت اول: صحیحه محمد بن مسلم: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ فَقَالَ: «تَبْدَأُ بِكَفَّيْكَ فَتَغْسِلُهُمَا ثُمَّ تَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثاً ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى سَائِرِ جَسَدِكَ مَرَّتَيْنِ فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ طَهُرَ»[1] .

امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) در روایت مذکور، در رابطه با کیفیت غسل جنابت، فرموده است که به دو کف دستت ابتدا می‌کنی و آن دو را می‌شویی. ظهور کلام امام (ع) در این است که مستحب است که شخص جنب در هنگام غسل جنابت، دست‌هایش را تا مُچ بشوید.

روایت دوم: موثقه ابی بصیر: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَصُبُّ عَلَى يَدَيْكَ الْمَاءَ فَتَغْسِلُ كَفَّيْكَ ثُمَّ تُدْخِلُ يَدَكَ فَتَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَتَمَضْمَضُ وَ تَسْتَنْشِقُ وَ تَصُبُّ الْمَاءَ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ تَغْسِلُ وَجْهَكَ وَ تُفِيضُ عَلَى جَسَدِكَ الْمَاءَ»[2] .

روایت سوم: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَبْدَأُ فَتَغْسِلُ كَفَّيْكَ ثُمَّ تُفْرِغُ بِيَمِينِكَ عَلَى شِمَالِكَ فَتَغْسِلُ فَرْجَكَ وَ مَرَافِقَكَ...»[3] .

روایت چهارم: عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «أَفِضْ عَلَى كَفِّكَ الْيُمْنَى مِنَ الْمَاءِ فَاغْسِلْهَا ثُمَّ اغْسِلْ مَا أَصَابَ جَسَدَكَ مِنْ أَذًى ثُمَّ اغْسِلْ فَرْجَكَ وَ أَفِضْ عَلَى رَأْسِكَ وَ جَسَدِكَ فَاغْتَسِلْ»[4] ‌.

امام صادق (ع) در روایت مذکور، در رابطه با غسل جنابت فرموده است که آب را بر دست‌هایت می‌ریزی و دو کف خود را می‌شویی. کلام امام (ع) در شستن دست‌ها تا مُچ ظهور دارد.

نکته: این روایات هرچند که با تعبیرات مختلفی آمده‌اند، ولی بر اختلاف مراتب رُجحان و فضل حمل می‌شوند، یعنی فضیلتِ شستن دست‌ها تا مرفق که بعضی از روایات بر آن دلالت دارند بیشتر از فضیلتِ شستن دست‌ها تا نصف ذراع است که روایات دیگر به آن اشاره دارند و فضیلت شستن دست‌ها تا نصف ذراع بیشتر از فضیلتِ شستن دست‌ها تا مُچ است که بعضی روایات دیگر بر آن دلالت دارند.

مرحوم سید (ره) در ذیل دومین مورد از مستحبات غسل، فرموده است که بین غسل ترتیبی و ارتماسی فرقی نیست و دلیل این عدم فرق، اطلاق نصوصی است که در این رابطه وارد شده‌اند که به آنها اشاره شد.

سوم، مضمضه و استنشاق

سومین مورد از مستحبات غسل جنابت، این است که شخص جنب بعد از شستن دست‌ها، سه بار مضمضه (آب در دهان چرخاندن) و سه بار استنشاق (آب در بینی کردن) کند و یک بار نیز کفایت می‌کند.

دلیل حکم مذکور

دو دسته روایت در این رابطه وارد شده‌اند؛

دسته اول، روایاتی که مشتمل بر امر به مضمضه و استنشاق می‌باشند که از ظاهرشان، وجوب مضمضه و استنشاق استفاده می‌شود. روایات ذیل از جمله آن روایات‌اند؛

روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَبْدَأُ فَتَغْسِلُ كَفَّيْكَ ثُمَّ تُفْرِغُ بِيَمِينِكَ عَلَى شِمَالِكَ فَتَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَمَضْمَضْ وَ اسْتَنْشِقْ ثُمَّ تَغْسِلُ جَسَدَكَ»[5] .

روایت دوم: موثقه ابی بصیر: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَصُبُّ عَلَى يَدَيْكَ الْمَاءَ فَتَغْسِلُ كَفَّيْكَ ثُمَّ تُدْخِلُ يَدَكَ فَتَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَتَمَضْمَضُ وَ تَسْتَنْشِقُ وَ تَصُبُّ الْمَاءَ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ تَغْسِلُ وَجْهَكَ وَ تُفِيضُ عَلَى جَسَدِكَ الْمَاءَ»[6] .

دسته دوم، روایاتی که بر عدم وجوب مضمضه و استنشاق دلالت دارند که روایات ذیل از آن جمله‌اند؛

روایت اول: موثقه سماعه: عَنْ سَمَاعَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْهُمَا [عن المضمضة و الإستنشاق]، فَقَالَ: «هُمَا مِنَ السُّنَّةِ فَإِنْ نَسِيتَهُمَا لَمْ يَكُنْ عَلَيْكَ إِعَادَةٌ»[7] .

روایت دوم: عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ؛ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): «لَا يُجْنِبُ الْأَنْفُ وَ الْفَمُ لِأَنَّهُمَا سَائِلَانِ»[8] .

امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که جنابت به بینی و دهان نمی‌رسد [، یعنی واجب نیست که شسته شوند] زیرا این دو سیلان دارند و در حال جریان هستند.

روایت سوم: عَنْ أَبِي يَحْيَى الْوَاسِطِيِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ؛ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع): الْجُنُبُ يَتَمَضْمَضُ، فَقَالَ: «لَا إِنَّمَا يُجْنِبُ الظَّاهِرُ وَ لَا يُجْنِبُ الْبَاطِنُ وَ الْفَمُ مِنَ الْبَاطِنِ»[9] .

جمع بین دو دسته روایت مذکور، به این نحو است که با توجه به روایات دسته دوم که وجوب مضمضه و استنشاق را نفی کرده‌اند، دسته اول از روایات که مشتمل بر امر به مضمضه و استنشاق می‌باشند و ظهور در وجوب دارند بر استحباب حمل می‌شوند.

چهارم، به مقدار یک صاع بودن آب، در غسل ترتیبی

چهارمین مورد از مستحبات غسل جنابت این است که در غسل ترتیبی، آب غسل به مقدار یک صاع که ششصد و چهارده مثقال و ربع است [که سه کیلو می‌باشد]، باشد.

دلیل حکم مذکور

دلیل اول، اجماعی است که مرحوم آیت الله حکیم (ره) در کتاب مستمسک به آن اشاره کرده است[10] .

دلیل دوم، روایت صحیحه زراره است؛

عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع): «اغْتَسَلَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) هُوَ وَ زَوْجَتُهُ مِنْ خَمْسَةِ أَمْدَادٍ مِنْ إِنَاءٍ وَاحِدٍ» فَقَالَ لَهُ زُرَارَةُ كَيْفَ صَنَعَ؟ فَقَالَ: «بَدَأَ هُوَ فَضَرَبَ بِيَدِهِ الْمَاءَ قَبْلَهَا فَأَنْقَى فَرْجَهُ ثُمَّ ضَرَبَتْ هِيَ فَأَنْقَتْ فَرْجَهَا ثُمَّ أَفَاضَ هُوَ وَ أَفَاضَتْ هِيَ عَلَى نَفْسِهَا حَتَّى فَرَغَا وَ كَانَ الَّذِي اغْتَسَلَ بِهِ النَّبِيُّ ص ثَلَاثَةَ أَمْدَادٍ وَ الَّذِي اغْتَسَلَتْ بِهِ مُدَّيْنِ وَ إِنَّمَا أَجْزَأَ عَنْهُمَا لِأَنَّهُمَا اشْتَرَكَا فِيهِ جَمِيعاً وَ مَنِ انْفَرَدَ بِالْغُسْلِ وَحْدَهُ فَلَا بُدَّ لَهُ مِنْ صَاعٍ»[11] .

امام باقر (ع) در این روایت فرموده است که رسول اکرم (ص) و همسرش با پنج مُد- هر صاع، چهار مُد است- آب از یک ظرف، غسل کرد. از آن حضرت (ع) سؤال شد که چگونه غسل کرد؟ آن حضرت (ع) فرمود که شروع کرد و قبل از اینکه غسل را شروع کند با دستش عورتش را تمیز کرد، سپس همسر پیامبر (ص) دستش را به آب زد و فرجش را تمیز کرد، سپس پیامبر (ص) و همسرش آب بر خودشان ریختند تا اینکه غسلشان تمام شد و از غسل فارغ شدند و آن مقداری از آب که پیامبر (ص) با آن غسل کرد، سه مُد آب بود و آن مقدری که همسر حضرت با آن غسل کرد، دو مُد بود و همانا این مقدار، از غسل هر دو کفایت کرد چون در غسل مشارکت کردند و اگر شخص بخواهد به تنهایی غسل کند، پس باید یک صاع (حدود سه کیلو) آب داشته باشد.

مؤید این مطلب، این است که در بعضی از روایات[12] آمده است که جریان آب بر بدن کفایت می‌کند و این سازگاری دارد با اینکه شخص با یک صاع آب غسل کند.

در بعضی از روایات آمده است که کفایت یک صاع آب برای غسل کردن، مثل کفایت روغن برای روغن‌مالی بدن است، یعنی آبی که برای غسل استفاده می‌شود به اندازه همان مقدار روغنی است که شخص برای مالیدن به بدن استفاده می‌کند؛

عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، قَالَ: «أَفِضْ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثَ أَكُفٍّ وَ عَنْ يَمِينِكَ وَ عَنْ يَسَارِكَ إِنَّمَا يَكْفِيكَ مِثْلُ الدَّهْنِ»[13] .