موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ترتیبی /-

خلاصه جلسه گذشته

بحث در رابطه با غسل ترتیبی بود. عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، واجب نیست که شخص غُسل کننده، از بالای هر عضوی شروع به شستن کند و لازم نیست که الأعلی فالأعلی رعایت شود [، یعنی اگر شروع غسل از بالاترین جزء میسّر نبود، لازم نیست که از کمی پایین‌تر که نسبت به قسمت‌های پایینِ عضو، بالاتر است، شروع شود، بلکه از هر جایی از عضو که غُسل را شروع کند، صحیح است] و رعایت موالات عرفی به معنای اینکه شُستن‌های غُسل، پشت سر هم و بدون فاصله باشند، واجب نیست و همچنین، موالات به معنای عدم خشک شدن نیز لازم نیست، پس اگر سرش و گردنش را در اول روز بشوید و سمت راست را در وسط روز بشوید و سمت چپ را در آخر روز بشوید، غُسلش صحیح است و همچنین، رعایت موالات در اجزایِ عضو واحد نیز لازم نیست و اگر بعد از غُسل یادش آمد که جزئی از اجزای را نشُسته است، برمی‌گردد و آن جزء را می‌شوید، پس اگر آن جزء فراموش شده، مربوط به سمت چپ باشد، شستن همان جزء کفایت می‌کند و اگر آن جزء از سر یا سمت راست باشد، واجب است که آن جزء فراموش شده را بشوید و بقیه اعضاء را نیز به ترتیبی که در غُسل لازم است، بشوید و اگر آن جزئی را که نشُسته است، مشتبه شد [، یعنی بداند که یک جزئی از اجزاء غُسل را نشسته است، ولی نداند کدام جزء است]، واجب است که تمام محتملات را با رعایت ترتیب بشوید.

در رابطه با مطلب مذکور، چند فرض باید بررسی شود؛

فرض اول، این است که واجب نیست که شخص غُسل کننده، از بالای هر عضوی شروع به شستن کند و لازم نیست که الأعلی فالأعلی رعایت شود [، یعنی اگر شروع غسل از بالاترین جزء میسّر نبود، لازم نیست که از کمی پایین‌تر که نسبت به قسمت‌های پایینِ عضو، بالاتر است، شروع شود، بلکه از هر جایی از عضو که غُسل را شروع کند، صحیح است].

مشهور به عدم وجوب شروع شستن از بالای هر عضو فتوا داده‌اند و گفته‌اند که معروف این است که خلافی در این رابطه نیست مگر اینکه به عده معدودی نسبت داده شده است که نظرشان این است که شروع شستن باید از بالای اعضای غُسل باشد. دو روایت صحیحه از زراره نقل شده است که از این دو روایت، لزوم رعایت ترتّب و شروع شستن از بالا استفاده می‌شود؛

روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قُلْتُ لَهُ: كَيْفَ يَغْتَسِلُ الْجُنُبُ؟ فَقَالَ: «إِنْ لَمْ يَكُنْ أَصَابَ كَفَّهُ مَنِيٌّ غَمَسَهَا فِي الْمَاءِ ثُمَّ بَدَأَ بِفَرْجِهِ فَأَنْقَاهُ ثُمَّ صَبَّ عَلَى رَأْسِهِ ثَلَاثَ أَكُفٍّ ثُمَّ صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ»[1] [2] .

روایت دوم: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَبْدَأُ فَتَغْسِلُ كَفَّيْكَ ثُمَّ تُفْرِغُ بِيَمِينِكَ عَلَى شِمَالِكَ فَتَغْسِلُ فَرْجَكَ وَ مَرَافِقَكَ ثُمَّ تَمَضْمَضْ وَ اسْتَنْشِقْ ثُمَّ تَغْسِلُ جَسَدَكَ مِنْ لَدُنْ قَرْنِكَ إِلَى قَدَمَيْكَ...»[3] .

تقریب استدلال به دو روایت مذکور، برای لزوم شروع شستن از بالای اعضای بدن به این نحو است که امام (ع) در روایت اول فرموده است: «ثُمَّ صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ» و «منکب» به قسمت بالای سمت راست و سمت چپ بدن گفته می‌شود، پس از این تعبیر استفاده می‌شود که شستن باید از بالای اعضای غُسل باشد. در روایت دوم نیز امام صادق (ع) فرموده است: «تَغْسِلُ جَسَدَكَ مِنْ لَدُنْ قَرْنِكَ إِلَى قَدَمَيْكَ» و معنای «قرن» همان فرق سر و بالای سر است و این تعبیر اشعار به ترتیب دارد و بر این دلالت دارد که شستن باید از بالای اعضای غُسل شروع شود.

پاسخ از استدلال مذکور

دو تعبیری که در دو روایت مذکور، وارد شده‌اند بر ترتیب دلالت ندارند زیرا مراد از ریختن آب در روایت اول [که امام (ع) فرموده است که بر منکب آب بریزید] عبارت از جریان آب بر بدن است و هدف این است که آب به تمام بدن برسد و عادتاً جریان و وصول آب به بدن از بالا به پایین است و این یک امر طبیعی است و امر مولوی نیست که حتماً شستن باید از بالا به پایین باشد، بلکه عادتاً این‌گونه است که انسان زمانی که می‌خواهد بدنش را بشوید از بالا به پایین می‌شوید. بنابراین، شستن از پایین به بالا مشکلی ندارد و به صحّت غُسل خللی وارد نمی‌کند و دلیل این امر، ذیل روایت صحیحه اول است که امام (ع) فرموده است: «فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ»؛ یعنی جریان آب بر اعضا کفایت می‌کند بنابراین، إجزاء، مترتب بر جاری شدن آب و وصول آب به اعضای بدن است و إجزاء، مترتب بر اینکه شستن حتماً از بالا به پایین باشد، نیست. پس استدلال به روایت اول بر مدعا (لزوم شستن از بالا به پایین) تمام نیست.

روایت موثقه سماعه نیز این مطلب را تأیید می‌کند؛

عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا أَصَابَ الرَّجُلَ جَنَابَةٌ فَأَرَادَ الْغُسْلَ فَلْيُفْرِغْ عَلَى كَفَّيْهِ وَ لْيَغْسِلْهُمَا دُونَ الْمِرْفَقِ ثُمَّ يُدْخِلُ يَدَهُ فِي إِنَائِهِ ثُمَّ يَغْسِلُ فَرْجَهُ ثُمَّ لْيَصُبَّ عَلَى رَأْسِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِلْ‌ءَ كَفَّيْهِ ثُمَّ يَضْرِبُ بِكَفٍّ مِنْ مَاءٍ عَلَى صَدْرِهِ وَ كَفٍّ بَيْنَ كَتِفَيْهِ ثُمَّ يُفِيضُ الْمَاءَ عَلَى جَسَدِهِ كُلِّهِ فَمَا انْتَضَحَ مِنْ مَائِهِ فِي إِنَائِهِ بَعْدَ مَا صَنَعَ مَا وَصَفْتُ فَلَا بَأْسَ»[4] .

تعبیر «ثُمَّ يُفِيضُ الْمَاءَ عَلَى جَسَدِهِ كُلِّهِ» بر این دلالت دارد که آبی که بر بدن ریخته می‌شود همه بدن را فرا بگیرد و بر این دلالت ندارد که شستن حتماً باید از بالا به پایین باشد، بلکه هدف این است که بدن به طور کامل شسته شود و فرقی نمی‌کند که این شستن از بالا به پایین باشد یا از پایین به بالا باشد و امر مذکورِ در صحیحه اولِ زراره جنبه ارشادی دارد و مولوی نیست چون عادتاً وقتی انسان بدنش را می‌شوید از بالا به پایین می‌شوید و این به خاطر وجود قرینه داخلیه و خارجیه‌ای است که در این رابطه وجود دارد؛

قرینه خارجیه، تعبیر «ثُمَّ يَضْرِبُ بِكَفٍّ مِنْ مَاءٍ عَلَى صَدْرِهِ وَ كَفٍّ بَيْنَ كَتِفَيْه» که در روایت موثقه سماعه [که به آن اشاره شد] آمده است که در این روایت به ریختن کفی از آب بر سینه و کفی از آب بر دو کتف راست و چپ امر شده است و ذکر صدر و کتف به عنوان بالاترین قسمت بدن نیست، بلکه غرض ایصال الماء به اجزای بدن است که گاهی با ریخت آب از بالا به پایین محقق می‌شود و گاهی از پایین به بالا محقق می‌شود و لذا امر به ریختن آب بر منکبین که در روایت صحیحه زراره به آن اشاره شده است نیز بر لزوم شستن از بالا به پایین اشاره ندارد، بلکه منظور این است که آب، هماه بدن را فرا بگرید.

اما قرینه داخلیه، قول امام (ع) است که فرموده است: «فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ» که تفریع بر «صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ» است و معنای آن این است که فلسفه «صبّ الماء»، جریان آب بر بدن است و واضح است که شکل طبیعی جریان آب بر بدن با ریختن آب از بالا به پایین محقق می‌شود و لذا به ریختن آب بر منکبین امر شده است چون شکل طبیعی جریان آب بر بدن از بالا به پایین است، بنابراین، لازم نیست که بدن حتماً از بالا به پایین شسته شود.

اما در رابطه با روایت صحیحه دوم که امام (ع) فرموده است: «تَغْسِلُ جَسَدَكَ مِنْ لَدُنْ قَرْنِكَ إِلَى قَدَمَيْكَ» عرض می‌شود که این تعبیر، به تحدید غَسل اشاره دارد، یعنی به مقدار شستن اشاره دارد و می‌خواهد بگوید که در هنگام غُسل، از فرق سر تا انگشتان پا باید شسته شود و بر این دلالت ندارد که شستن حتماً باید از بالای سر شروع شود و به پایین بدن ختم شود، بنابراین این تعبیر، در مقام بیان محدوده شستن است و کنایه از استغراق و استیعاب است، یعنی این مقدار باید شسته شود و در مقام بیان کیفیت شستن؛ به این معنا که حتماً از بالا به پایین باشد، نیست. کما اینکه در آیه مربوط به وضو، خداوند متعال فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ...﴾[5] و منظور از ﴿الی المرافق﴾ این نیست که شستن از انگشتان شروع شود و به آرنج ختم شود، بلکه ﴿الی المرافق﴾ در مقام بیان محدوده شستن است که از نوک انگشتان تا آرنج است لذا فقها فتوان داده‌اند که شستن باید از آرنج شروع شود و به انگشتان ختم شود و ﴿الی المرافق﴾ صرفاً برای بیان حدّ شستن است، یعنی لازم نیست که بیش از این مقدار شسته شود.

به علاوه اینکه «قرن» به معنای «اعلی الرأس»، یعنی قسمت بالای سر نیست، بلکه به معنای آن موضعی است که شاخ حیوان از آن بیرون می‌آید و شاخ حیوان الزاماً از فرق سر حیوان در نمی‌آید، بلکه کمی پایین‌تر از فرق سر حیوان بیرون می‌آید. بله! تعبیر «تَغْسِلُ جَسَدَكَ مِنْ لَدُنْ قَرْنِكَ إِلَى قَدَمَيْكَ» کنایه از استغراق و استیعاب است، یعنی تمام بدن باید شسته شود، پس معنای امر به شستن بدن از فرق سر تا انگشتان پا به معنای وجوب غَسل تمام بدن است و بر وجوب شستن از بالا به پایین دلالت ندارد.