درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/نعمت چهارپایان /

از دیگر آیات طبی قرآن، آیه 8 سوره نحل است:

﴿وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً ۚ وَيَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾
اسب و استر و الاغ را برای سواری (برای اینکه به عنوان مرکب از آن‌ها استفاده شود) و تجمّل آفرید و چیزهای دیگر (مانند موجودات و گیاهان دیگر) را نیز می‌آفریند در حالی که شما به آن‌ها علم ندارید.

حکمت آفرینش برخی از حیوانات بیشتر منافع آن‌ها برای خوراک و پوشاک انسان‌ است. مثلا در رابطه با انعام (گاو، گوسفند، شتر و بز و ...) در قرآن آمده است:

﴿وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا ۗ لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ﴾[1]
خداوند انعام (چهارپایان) را آفرید که به آن‌ها گرم می‌شوید و فوائد دیگری می‌برید و از آن‌ها می‌خورید.

در این خلقت فرآورده‌هایی مانند مو و پشم وجود دارد که شما می‌توانید از آنان برای گرم کردن خودتان یا استعمالات دیگر استفاده کنید؛ لباس ایجاد کنید و به عنوان پوشاک یا موکت و فرش استفاده کنید. همچنین می‌توانید برای تولید فرآورده‌های لبنی مانند شیر، کشک، کره و این‌ها استفاده کنید. از پوست آن‌ها نیز می‌توانید استفاده کنید به عنوان مثال مَشک بسازید. این حیوانات منافع زیادی دارند؛ حتی می‌توانید از پِهِن آن‌ها به عنوان کود طبیعی و از گوشت و فرآورده‌های آن‌ها به عنوان خوراک استفاده کنید.

حکمت وجودی برخی دیگر از حیوانات، بیشتر سواری گرفتن یا تفریح کردن با آن‌هاست مانند اسب، قاطر و الاغ. آیه ناظر به همین است و می‌فرماید که حکمت وجودی این‌ها «لِتَرْكَبُوهَا» است؛ برای سواری یا حمل بار سنگین. در آیه قبل بیان فرمود:

﴿وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَىٰ بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ ۚ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[2]

بارها با کالسکه یا ارابه‌ای که به اسب، قاطر یا الاغ بسته می‌شد، حمل می‌شدند. اگر خداوند این گونه حیوانات را نمی‌آفرید انسان‌ها به سختی بارهایشان را حمل می‌کردند.

شاهد ما این قسمت از آیه است: «لِتَرْكَبُوهَا»؛ برای سواری کشیدن.
سواری کشیدن به دو صورت ممکن است انجام گیرد: می‌تواند جنبه تفریحی داشته باشد و نیز در جهت کمک اقتصادی یا کمک بدنی برای حمل بار باشد تا انسان اذیت نشود یا وسیله‌ای برای معاش باشد و محصولات فروختنی را حمل کند تا از این طریق بتواند داد و ستد کند و به راحتی درآمدش را زیاد کند.

شما می‌توانید به وسیله اسب سواری یا الاغ سواری تفریح داشته باشید و این تفریح، عامل سلامتی و شادابی شما باشد. از این زاویه می‌توانیم به آیه نگاه کنیم و این مد نظر ما است. در روایات اهل بیت (ع) وارد شده است که شادابی در ده چیز است:

«اَلنُّشْرَةُ فِي عَشَرَةِ أَشْيَاءَ فِي اَلْمَشْيِ وَ اَلرُّكُوبِ وَ اَلاِرْتِمَاسِ فِي اَلْمَاءِ وَ اَلنَّظَرِ إِلَى اَلْخُضْرَةِ وَ اَلْأَكْلِ وَ اَلشُّرْبِ وَ اَلْجِمَاعِ وَ اَلسِّوَاكِ وَ غَسْلِ اَلرَّأْسِ بِالْخِطْمِيِّ وَ اَلنَّظَرِ إِلَى اَلْمَرْأَةِ اَلْحَسْنَاءِ وَ مُحَادَثَةِ اَلرِّجَالِ»[3]
شادابی در ده چیز است: در پیاده‌روی و سوارکاری و غوطه‌ور شدن در آب و شنا کردن و نگاه کردن به سبزه‌جات و خوردن و آشامیدن (با آداب و کیفیات خاص) و جماع و مسواک زدن و شستن سر با گل ختمی و نگاه کردن به همسر زیبا و گفتگو کردن با همنوعان.

«رجال» در این روایت به معنای همنوعان است.

شاهد ما کلمه « اَلرُّكُوب» به معنای سوارکاری است. سند روایات اهل بیت (ع) آیات قرآن است و «رکوب» از آیه 8 سوره نحل گرفته شده است: ما اسب و الاغ و استر را برای شما آفریدیم که یکی از حکمت‌هایش «لِتَرْكَبُوها» است.

باربری با چهارپایان نیز می‌تواند جنبه درمانی داشته باشد؛ زیرا اگر انسان بخواهد خودش بارهایش را حمل کند، خیلی خسته می‌شود و این خستگی زیاد صفرا را بالا می‌برد. لذا در آیه 7 آمده است: ﴿لَمْ تَكُونُوا بالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ﴾ نمی‌توانستید این بارها را حمل کنید مگر اینکه خودتان را خیلی به سختی می‌انداختید.
باربری با حیوان، باری را از دوش انسان بر می‌دارد و تحمل بار بر عهده حیوان خواهد بود. در نتیجه خستگی زیادی بر انسان متحمل نمی‌شود. خستگی زیاد انسان را بی‌حوصله می‌کند و صفرا را بالا می‌برد. امام رضا (ع) در تدابیر فصل تابستان فرمودند:

«يُقَلُّ مِنَ‌ الرِّيَاضَةِ»[4]
از ریاضت و سطح کار کم می‌شود.

در تابستان، سطح کار و فعالیت کم می‌شود تا صفرا بالا نرود.

وقتی انسان بار سنگینی را متحمل شود، خستگی بر او عارض می‌شود و صفرایش بالا می‌رود.

ممکن است فرد دچار غم و غصه‌ شده یا خستگی بر او عارض شده باشد و بخواهد تفریح داشته باشد. یکی از معنای «لترکبوها» این است که سوارکاری کنید تا به نشاط و شادابی برسید.
در روایت هم اشاره شده بود که شادابی در ده چیز است که یکی از آن‌ها سوارکاری است. بنابراین بایستی شرایطی فراهم شود که مؤمنین و شیعیان اهل بیت (ع)‌ بتوانند بیشتر از اسب، استر و الاغ برای تفریح استفاده کنند. اما متاسفانه شرایط به گونه‌ای فراهم شده که باشگاه‌ اسب سواری به قدری گران است که معمولا سرمایه‌دارها می‌توانند از این نعمت استفاده کنند. البته اشکالی ندارد سرمایه‌دار مؤمن استفاده کند اما اگر سرمایه‌داران، بی‌درد یا کافر باشند چیز بدی است. این امکانات باید بیشتر برای مؤمنین سرمایه‌دار و فقیر قرار گیرد. سوارکاری می‌تواند تفریح خوب و حلالی باشد. در روایت آمده است که اگر انسان تفریح سالم داشته باشد بهتر از عهده عبادت، تحصیل معاش و بقیه شئونات زندگی برمی‌آید.

کلمه «زینة» به این معناست که استفاده از اسب، الاغ و استر نوعی زیباسازی و زینت تن انسان است. به عنوان مثال فرد می‌تواند سوار بر اسب یا الاغ شود و عکس بگیرد. این، زینت تن انسان است.
﴿إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى ٱلۡأَرۡضِ زِينَةٗ لَّهَا﴾[5]
ما آنچه را روی زمین است، زینت تن انسان قرار دادیم.

زینت جان انسان، ایمان است. در آیه قرآن آمده است:

﴿حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ﴾[6]
خدا مقام ایمان را محبوب شما گردانید و در دل‌هاتان نیکو بیاراست.

ایمان لباس جان شماست و زینت تن شما همین زینت‌های ظاهری روی زمین است که می‌توان به زینت خانه، ماشین، لباس و ... اشاره کرد.

زیبایی حاصل از سوار اسب شدن و عکس گرفتن با آن، زینت تن است اما اثر دارد و شادابی خاص خودش را دارد.

اشاره کردیم سوارکاری می‌تواند به منظور تفریح انجام گیرد و غم و غصه را که از عوارض سوداست، برطرف کند. از این رو می‌توان گفت سوارکاری یکی از عوامل نشاط‌بخش و برطرف‌کننده غم سودایی به حساب می‌آید.

از این جهت، آیه می‌تواند یک آیه طبی به حساب بیاید؛ زیرا معیار سلامتی در طب اسلامی تعادل مزاج‌هاست. یکی از مزاج‌ها سودا و یکی از عوارض آن غم، غصه و افسردگی است و یکی از عوامل درمانی ‌آن سوارکاری برای به دست آوردن نشاط یا زینت و زیبایی است؛ این‌ها می‌تواند شادابی به همراه داشته باشد.

تعبیر ﴿يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ﴾ می‌تواند به این معنا باشد که خداوند در آینده زمینه‌ای را فراهم می‌کند یا الهامات و بارقه‌هایی را بر ذهن دانشمندان می‌اندازد تا آن‌ها بتوانند قوانین و قواعدی را که در عالم تکوین است، استخراج کنند و صنایع و محصولات جدیدی خلق کنند از جمله ماشین، هواپیما، قطار و ابزارهای مدرنی که امروزه وجود دارد. این هم می‌تواند از عوامل تفریح باشد مثلا اگر کسی حوصله‌اش سر رفته، خسته شده یا دچار غم و غصه شده است، می‌تواند سوار ماشین شود و به مسافرت برود و تفریح کند. حتی می‌تواند از ماشین برای گردش استفاده کند.
عمومیت تعبیر ﴿يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ﴾ سر جای خودش محفوظ است و اختصاصی به چیزهایی که انسان سوار آن‌ها می‌شود، ندارد. خداوند دائما چیزهایی را که نمی‌دانید، خلق می‌کند که می‌تواند شامل گیاهان، میوه‌ها، صنایع و از این قبیل موارد باشد.