درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/ادامه استفراغات عمومی در طب اسلامی /

بحث ما در رابطه با انواع استفراغات عمومی بدن در طب اسلامی بود.

13) وضع کردن

یکی از استفراغات و روش‌های درمانی در طب اسلامی وضع نمودن است یعنی قرار دادن دارو روی محل بیماری. کیفیت قرار دادنش مهم نیست و صِرف قرار دادن دارو روی موضع بیماری تحت عنوان «وضع» می‌باشد. در روایت وارد شده است:

«كَانَ لَا يُصِيبُ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قُرْحَةٌ وَلَا شَوْكَةٌ إِلَّا وَضَعَ عَلَيْه الْحِنَّاءَ»[1]
پیامبر (ص)‌ هیچ زخم چرکین یا خال گوشتی بر بدنش عارض نمی‌شد مگر اینکه بر آن حنا می‌گذاشت.

تعبیر «وضع» در روایت بکار برده شده است که به معنای قرار دادن دارو بر روی موضع است.

یکی از شیوه‌های خارج نمودن درد از سر، قرار دادن کاسنی مخلوط شده با روغن بنفشه روی کاغذ و وضع آن بر پیشانی و سر است. این روایت از امام رضا (ع) است:

«فَأَمَرَ أَنْ يُدَقَّ ثُمَّ صَيَّرَهُ عَلَى قِرْطَاسٍ وَ صَبَّ عَلَيْهِ دُهْنَ اَلْبَنَفْسَجِ وَ وَضَعَهُ عَلَى رَأْسِهِ ثُمَّ قَالَ أَمَا إِنَّهُ يَذْهَبُ بِالْحُمَّى وَ يَنْفَعُ مِنَ اَلصُّدَاعِ وَ يَذْهَبُ بِهِ»[2]
امام رضا (ع) امر کردند که کاسنی له شود و روی کاغذی قرار داده شود و روغن بنفشه روی کاسنی یا کاغذ ریخته شود و بر سر او وضع شود. سپس فرمودند: آیا نمی‌دانند که این برای سردرد میگرنی نافع است و درد میگرنی را می‌برد؟

شاهد ما تعبیر «وضع» است که به معنای قرار دادن دارو روی موضع بیماری است.

14) سفوف کردن

یکی دیگر از شیوه‌های درمانی سفوف کردن است که به معنای خوردن دارو به صورت خشک است. دارو بایستی تنها با آب دهان و نه همراه با آب یا نوشیدنی دیگر خورده شود. این شیوه درمانی یعنی خوردن دارو به صورت خشک و بدون آب معمولا در جایی بکار برده می‌شود که دارو قرار است نقش یک ابر را بازی کند و رطوبت‌های زائد را از موضعی جذب کند؛ مثلا در رابطه با داروی کاشم در طب اسلامی این طور وارد شده است:

«شَكَا رَجُلٌ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع السُّعَالَ وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ لَهُ خُذْ فِي رَاحَتِكَ شَيْئاً مِنْ كَاشِمٍ وَ مِثْلَهُ مِنْ سُكَّرٍ فَاسْتَفَّهُ يَوْماً أَوْ يَوْمَيْنِ قَالَ ابْنُ أُذَيْنَةَ فَلَقِيتُ الرَّجُلَ بَعْدَ ذَلِكَ فَقَالَ مَا فَعَلْتُهُ إِلَّا مَرَّةً وَاحِدَةً حَتَّى ذَهَبَ‌»[3]
مردی نزد امام صادق (ع) از سرفه شکایت کرد در حالی که من محضر امام حاضر بودم، حضرت فرمودند: یک مشت کاشم (انجدان رومی) و یک مشت شکر نیشکر تهیه کن. پس حداقل یک یا دو روز این ترکیب دوگانه را به صورت خشک (با آب دهان بدون اینکه از شربت، آب یا نوشیدنی‌های دیگر استفاده کند) بخور. راوی گوید: آن مردی را که دچار سرفه بود، بعد از توصیه امام ملاقات کردم و او گفت: من آن کار را با همین کیفیتی که امام مطرح کردند، جز یک مرتبه انجام ندادم (و تنها یک بار انجام دادم) و سرفه‌ام برطرف شد.

تعبیر «فَاسْتَفَّهُ» یعنی طلب خشکی به صورت سفوف.

در رابطه با داروی هاضوم که ترکیب چهارگانه آویشن، زنیان، سیاه‌دانه و نمک دریا است، زمانی که حضرت رسول الله (ص) می‌خواستند غذایی سنگین یا سرد تناول کنند، سعی می‌کردند این ترکیب چهارگانه را به صورت سفوف و خشک استفاده کنند و می‌فرمودند: این معده را قوی می‌کند. در روایت وارد شده است:

«فَكَانَ يَسْتَفُّهَا إِذَا أَكَلَ‌ الْبَيَاضَ»[4]

چیز سفید می‌تواند شامل ماست، دوغ، کشک، سفیده تخم‌مرغ و شیر باشد. حضرت داروی هاضوم را قبل از غذای سنگین، غذای سبک و مخصوصا چیزهای سرد مانند لبنیات به صورت خشک استفاده می‌کردند‌. فایده مصرف این دارو به صورت خشک این است که دارو در فضای معده حکم یک ابر را بازی می‌کند؛ چطور با ابر می‌شود رطوبت‌ها را جذب کرد؟ هاضوم نیز رطوبت‌ها و مواد بلغمی که بین پرزهای معده جمع شده یا بادی که در آن قرار گرفته را به خودش جذب و بعد دفع می‌کند. وقتی داروی کاشم به صورت خشک خورده می‌شود، خلط‌های سوخته یا خام (که می‌خواهد تازه شکل بگیرد) و مایعات زیاد جمع شده را جذب می‌کند.

مصرف سویق انحاء گوناگونی دارد: سویق ملتوت، سویق خشک و سویق مغسول (شسته)
سویق جاف (خشک) یک نوع آن و یک شیوه درمانی است و خواص خاص خودش را دارد. پس نباید بگوییم اگر سویق به صورت خشک مصرف نشود، درمان نیست بلکه اگر به صورت خشک خورده شود، منافع و خواصی دارد. اگر سویق به صورت خشک خورده شود، رطوبت‌های بلغمی را از فضای معده جذب می‌کند. لذا در روایت آمده است:

«سَوِيقٍ جَافٍّ عَلَى الرِّيقِ يُنَشِّفُ الْبَلْغَمَ»[5]
سویق خشک هنگام ناشتا بلغم را پاکسازی می‌کند.

در حقیقت سویق خشک مانند یک ابر رطوبت‌های زائد را جذب می‌کند.

15) غرغره کردن

از دیگر شیوه‌های درمانی می‌توانیم به غرغره کردن اشاره کنیم. روایت به این صورت وارد شده است که بایستی بعد از خوردن شیرینی، با سرکه غرغره شود:

«يَتَغَرْغَرَ بَعْدَهُ بِخَلٍّ»[6]
بعد از آن با سرکه غرغره کند.

چرخاندن دمکرده یک دارو در فضای دهان را غرغره کردن می‌گویند. این روش درمانی خواص بسیار زیادی دارد و به نوع استفاده‌ی آن بستگی دارد؛ مثلا برای درمان آبسه دهان، می‌توان حنا را دم‌کرده و در فضای دهان غرغره کرد. برای درمان چرک و عفونت بوجود آمده یا کرم دندان‌ها می‌توان با آب نمک غرغره کرد. برای درمان ورم لوزه‌ها می‌توان با دمکرده قسط غرغره کرد.
غرغره با سرکه بعد از خوردن شیرینی، یک شیوه درمانی است که می‌تواند جنبه پیشگیرانه هم داشته باشد. ما دو نوع زبان داریم: زبان کوچک و زبان بزرگ. جناب بوعلی در تشریح بحث زبان مطرح می‌کند که زبان یک گوشت سفید است و به علت وجود رگ‌های زیاد قرمز شده است و هیچ عضوی در بدن به اندازه زبان رگ و عصب ندارد. لذا اینکه برخی اساتید روی زبان کار می‌کنند و یک سری مشکلات پایین تنه را حل می‌کنند، وجهش این است که عصب‌ها و رگ‌های زیادی در زبان وجود دارد. پاکسازی زبان می‌تواند خیلی از مشکلات را برطرف کند. یکی از راه‌های پاکسازی بدن همین غرغره کردن دهان است که می‌تواند صبح بعد از بیدار شدن از خواب، با آب خالص یا گرم انجام گیرد؛ چون وقتی آب دهان کثیف باشد و فرد آن را بلع کند، قلبش ضعیف می‌شود. لذا مناسب است بعد از بلند شدن از خواب غرغره کند. همزمان با غرغره کردن می‌تواند استنشاق کند که یک شیوه‌ی درمانی دیگر است. استنشاق کردن یعنی آب را وارد بینی نمودن و بینی را با آب پاک کردن است. معمولا مواد و اخلاط بلغمی در فضای بینی جمع می‌شوند و استنشاق یکی از بهترین شیوه‌های پاکسازی اخلاط است. مناسب است انسان صبح هنگام بعد از بیدار شدن از خواب، آب وارد بینی کند و بعد فین کند و هر چه را در فضای بینی است، خارج کند. فردی که حس بویاییش را از دست داده است، می‌تواند مثلا با دمکرده مرزنجوش استنشاق کند که در روایت آمده است:

«جَيِّدٌ لِلْخُشَامِ»[7]
مرزنجوش برای بینی مفید است و حس بویایی را برمی‌گرداند.

در نتیجه وارد کردن دمکرده یک دارو در بینی و بعد فین کردن و خارج نمودن اخلاط خودش یک شیوه درمانی است.