درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/ادامه استفراغات عمومی در طب اسلامی /

بحث ما در رابطه با استفراغات عمومی در طب اسلامی بود. استفراغات به این معناست که از چه راه‌هایی می‌توان بیماری‌ها را از بدن خارج کرد. بیماری می‌تواند چرک، عفونت، گرمی و سردی زائد،‌ بادهای زائد، بخارات زائد، رسوبات و همه این‌ها باشد. یکی از راه‌های خروج بیماری‌ها و فضولات، روغن‌مالی بدن است.

10) روغن مالی بدن

گاهی بخاراتی در سر جمع می‌شود. طبق روایت مالیدن روغن روی موها موجب خروج این بخارات از سر خواهد شد. لازم است چند روایت بخوانیم تا اهمیت روغن مالی، خواص و منافع این روشِ درمانی را بر حسب روایات متذکر شویم.

سیره پیامبر (ص) چنین بود:

«كَانَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يُحِبُّ اَلدُّهْنَ وَ يَكْرَهُ اَلشَّعَثَ وَ يَقُولُ إِنَّ اَلدُّهْنَ يُذْهِبُ اَلْبُؤْسَ»[1]

یکی از راه‌های شفاف کردن و زیبا کردن موها روغن‌مالی است. سیره پیامبر (ص) چنین بود که روغن‌مالی بدن و موها را دوست می‌داشتند.

روغن‌مالی انسان را غنی نشان می‌دهد. در روایت آمده است:

«الدُّهْنُ يُظْهِرُ الْغِنَى»[2]
روغن‌مالی انسان را غنی و ثروتمند نشان می‌دهد.

در روایتی دیگر آمده است:

«وَ كَانَ يَدَّهِنُ بِأَصْنَافٍ مِنَ اَلدُّهْنِ»[3]

هر روغنی خواص خاص خودش را دارد. گاهی از روغن به عنوان عطر و نیز برای تسکین اعصاب، خنک یا گرم کردن مغز استفاده می‌شود.

بایستی با توجه به نوع نیازمان از روغن متناسب با آن استفاده کنیم. در رابطه با اهمیت این روش درمانی روایتی از حضرت امیر المؤمنین (ع) داریم که آن حضرت فرمودند:

«الدُّهْنُ يُلَيِّنُ الْبَشَرَةَ وَ يَزِيدُ فِي الدِّمَاغِ وَ يُسَهِّلُ مَجَارِيَ الْمَاءِ وَ يُذْهِبُ الْقَشَفَ وَ يُسْفِرُ اللَّوْنَ»[4]
و مغز را زیاد می‌کند و مجاری آب را آسان می‌کند و چرک و لکه‌های سیاه را از پوست می‌برد و رنگ چهره را روشن می‌کند.

اگر پوست خشک شده باشد و فرد بخواهد خشکی را از بدنش خارج کند، یکی از راه‌هایش این است که بدن را روغن‌مالی کند. قرآن به خاصیت نرمی‌بخش پوست از طریق روغن‌مالی اشاره کرده است: ﴿وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ﴾ [5] در هنگام معاشرت، معامله یا گفتگو با کفار نرمش به خرج ندهید و مداهنه نکنید. «مُداهنه» از دهن گرفته شده و به معنای روغن‌مالی است. روغن مالی پوست را نرم می‌کند. در مقام گفتگو، مبادله و مناظره با کفار از موضع اقتدار و نه از موضع نرمی سخن گویید. اگر کفار در شما نرمشی ببینند مثلا در عالم دیپلماسی آن‌ها جلو می‌آیند. تعبیر «فَيُدْهِنُون» در آیه به معنای مداهنه، روغن‌مالی کردن و نرمی نشان دادن است.

روغن‌مالی کف سر، مغز را تقویت می‌کند. ممکن است منافذ پوست بسته شوند، در نتیجه فرد دچار تعریق نشود با اینکه گرمای بدنش زیاد است و زیر نور آفتاب قرار می‌گیرد، در عین حال عرق نمی‌کند. یکی از راه‌های خارج شدن بیماری از بدن تعریق است و یکی از چیزهایی که به باز کردن منافذ پوستی و تعریق کمک می‌کند، روغن‌مالی بدن است.

ممکن است جمله‌ی «روغن‌مالی مجاری آب را باز می‌کند» مصداق چکاندن روغن‌ باشد و شاید مصداق روغن‌مالی نباشد. گاهی مجرای ادرار بسته می‌شود و چکاندن روغن بنفشه در مجرا، آن را باز می‌کند. اینجا بیشتر منظور از روغن، روغن مالی بدن است یعنی بدن را با روغن مالش دهیم. سعوط و چکاندن عنوان دیگری دارد و تحت عنوان «سعوط» است. گاهی روغن روی موضع وضع می‌شود مانند قرار دادن روغن بنفشه و برگ کاسنی روی پیشانی؛ روغن زیتون و برگ کاسنی له شده روی کاغذی قرار گیرد و روی پیشانی وضع شود که این هم یک شیوه درمانی است. قرار گرفتن دارو روی موضع (که به آن وضع گفته می‌شود) غیر از عنوان بحث ما که روغن‌مالی هست، می‌باشد. روغن‌مالی ابروها برای رفع سردرد مفید است و آن را بیرون می‌کشد.

سوال: آیا منظور روایت از اینکه روغن‌مالی آدمی را ثروتمند نشان می‌دهد، می‌تواند این باشد که فرد ثروتمند فربه و شخص فقیر، لاغر است به این علت که روغن‌مالی گوشت می‌آورد؟
جواب: می‌تواند این هم باشد اما نشان‌دهنده آن است که پوست فرد باطراوت است. سختی‌هایی که بر اثر کار و تلاش در قالب چین ‌و چروک‌ بر پوست فرد عارض می‌شود، نشان می‌دهد چقدر فقیر است و باید زحمت بکشد و عرق جبین و کد یمین داشته باشد. پوست فردی که روغن‌مالی می‌کند، لطیف می‌شود و نشان می‌دهند آدمی است که وضعش خوب است.

روغن‌مالی کل بدن باعث می‌شود فرد به همه فوائد ذکر شده، برسد. با توجه به نوع مزاج روغن یا گیاهی که در آن به کار رفته، بیماری‌های خاصی از موضع خارج می‌شود. گاهی اوقات در روایات روغن‌مالی موضع خاصی توصیه شده است؛ مثلا کسانی که دچار بیماری‌های دستگاه تناسلی می‌شوند، مناسب است از روغن سوسن یا رازقی (که به آن روغن ایرسا هم می‌گویند) استفاده کنند. در رساله ذهبیه امام رضا (ع) آمده است:

«وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ يَأْمَنَ مِنْ وَجَعِ السُّفْلِ وَ لَا يَظْهَرَ بِهِ وَجَعُ الْبَوَاسِيرِ فَلْيَأْكُلْ كُلَّ لَيْلَةٍ سَبْعَ تَمَرَاتٍ بَرْنِيٍّ بِسَمْنِ الْبَقَرِ وَ يَدَّهِنُ بَيْنَ أُنْثَيَيْهِ بِدُهْنِ زَنْبَقٍ خَالِصٍ»[6]

منظور از بیماری‌های پایین تنه، بیماری‌های مربوط به مقعد، بواسیر، مشکلات واریکوسل، ورم در بیضه‌ها و بیماری‌های تناسلی است.

شاهد ما این قسمت از روایت است: «يَدَّهِنُ بَيْنَ أُنْثَيَيْهِ بِدُهْنِ زَنْبَقٍ خَالِصٍ» از باسن تا دو بیضه‌هایش را با روغن خالص زنبق روغن‌مالی کند. در این صورت از بیمار‌ی‌های مربوط به دستگاه تناسلی، ایمن خواهد بود ضمن اینکه نقش درمانی هم دارد.

در روایتی دیگر حضرت امام رضا (ع) فرمودند:

«وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا تَنْشَقَّ شَفَتَاهُ وَ لَا يَخْرُجَ فِيهَا بَاسُورٌ فَلْيَدْهُنْ حَاجِبَهُ مِنْ دُهْنِ رَأْسِهِ»[7]
کسی که می‌خواهد لبانش دو شقه نشود (ترک نخورد) و چرک و عفونت از آن خارج نشود، وقتی سرش را روغن مالی می‌کند مازاد آن را به ابروها بمالد.

این راهکار از خشکی لب‌ها پیشگیری می‌کند و هم نقش درمانی دارد و خشکی را از آن منطقه برطرف می‌کند.

بهترین وقت روغن‌مالی در شب است و نقش درمانی بیشتری دارد. از این رو در روایت آمده است:

«دُهْنُ‌ اللَّيْلِ‌ يَجْرِي فِي الْعُرُوقِ وَ يُرْبِي الْبَشَرَة»[8]
روغن‌مالی در شب در عروق جاری می‌شود و پوست را ترمیم می‌کند.

افرادی که گرفتگی عروق دارند و می‌خواهند رسوبات از جداره‌های رگ‌ها جدا شوند و جریان پیدا کنند، یک راهش این است که بدنشان را روغن‌مالی کنند.

گاهی پوست دچار سوختگی می‌شود؛ سوختگی ناشی از نوره یا انواع سوختگی دیگر. برای رفع سوختگی می‌توان روغن گل سرخ بر پوست مالید و همچنین از روغن‌های با طبیعت خنک یا روغن‌های معتدل مانند روغن بنفشه استفاده کرد. امام (ع) فرمودند: کسی که می‌خواهد بعد از نوره بدنش جوش نزند، قبل از استعمال نوره، بدنش را با روغن بنفشه روغن‌مالی کند. این راهکار نقش پیشگیرانه دارد. البته نقش درمانی هم دارد و روغن بنفشه برای رفع جوش‌های بدن نیز خوب است.

خلاصه روغن‌مالی یکی از شیوه‌های درمانی است که بسیار در روایات سفارش شده است که از این شیوه درمانی برای خارج کردن بیماری‌ها و برخورداری از منافع آن استفاده شود. گاهی ممکن است با روغن‌مالی بیماری خارج نشود اما خواصی عاید بدن شود؛ مثلا بدن سالم‌تر شود.

در روایت آمده است:

«دَهْنُ اَللَّيْلِ يَجْرِي فِي اَلْعُرُوقِ وَ يُرَوِّي اَلْبَشَرَةَ وَ يُبَيِّضُ اَلْوَجْهَ»[9]
روغن‌مالی در شب پوست را آبیاری می‌کند و خشکی آن را برطرف می‌کند و صورت را سفید می‌کند و کک و مک‌ها و تیرگی‌ها را برطرف می‌کند.

اشاره کردیم که نوع روغن‌ها متفاوت است؛ بعضی روغن‌ها طبع سرد و برخی طبع گرمی دارند. فرد می‌تواند متناسب با نوع بیماری‌اش از روغن‌های مختلف استفاده کند. مثلا روغن‌مالی کف سر برای فردی که دچار سردرد یا صرع شده یا مغزش کوچک شده، بسیار مفید است.

در روایت راجع به روغن بنفشه آمده است:

«نِعْمَ الدُّهْنُ الْبَنَفْسَجُ لَيَذْهَبُ بِالدَّاءِ مِنَ الرَّأْسِ وَ الْعَيْنَيْنِ فَادَّهِنُوا بِهِ»[10]
چه خوب روغنی است روغن بنفشه؛ بیماری را از کل سر و دو چشم می‌برد، پس با آن روغن‌مالی کنید.

با روغن بنفشه کف سر، ابروها و پیشانی را روغن‌مالی کنید که موجب می‌شود بیماری‌ از منطقه سر خارج شود. لذا در روایت آمده است:

«دُهْنُ الْبَنَفْسَجِ يَرْزُنُ الدِّمَاغَ‌»[11]
روغن بنفشه مغز را رشد می‌دهد (و به آن سرعت می‌دهد).

بعضی از روغن‌ها لطیف هستند مانند روغن شب بو که به آن روغن خیری هم گفته می‌شود در روایت آمده است: «إِنَّ الْخِيرِيَّ لَطِيف»[12] یعنی روغن خیری لطیف است. پس برای خشکی پوست مفید است.

بعضی از روغن‌ها جنبه حرز و ذکر پیدا می‌کنند. وقتی فرد بدنش را با این روغن‌ها روغن‌مالی کند، انگار بدنش ذکر می‌گوید. در رابطه با روغن بان در روایت آمده است:

«مَنِ اِدَّهَنَ بِدُهْنِ اَلْبَانِ ثُمَّ قَامَ بَيْنَ يَدَيِ اَلسُّلْطَانِ لَمْ يَضُرَّهُ بِإِذْنِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»[13]

روغن‌مالی با روغن بان حکم حرز را دارد و از ناحیه سلطان عارضه‌ای بر فرد وارد نمی‌شود. لذا امیر المؤمنین (ع) فرمودند:

«نِعْمَ الدُّهْنُ دُهْنُ الْبَانِ هُوَ حِرْزٌ وَ هُوَ ذَكَرٌ وَ أَمَانٌ مِنْ كُلِّ بَلَاءٍ فَادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّ الْأَنْبِيَاءَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ كَانُوا يَسْتَعْمِلُونَه‌»[14]
چه خوب روغنی است بان و آن حرز و ذکر است و از هر بلایی پیشگیری می‌کند، پس بدنتان را با آن روغن‌مالی کنید؛ زیرا انبیای الهی از آن استفاده می‌کردند.

انبیا به برکت وحی الهی از این روغن استفاده می‌کردند برای اینکه برایشان حرز باشد.

یکی از خواص روغن بان رفع خشکی و مشکلات مربوط به ناف است. لذا در روایت داریم:

«شَكَا رَجُلٌ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ شُقَاقاً فِي يَدَيْهِ وَ رِجْلَيْهِ فَقَالَ لَهُ خُذْ قُطْنَةً فَاجْعَلْ فِيهَا بَاناً وَ ضَعْهَا فِي سُرَّتِكَ فَقَالَ إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَجْعَلُ الْبَانَ فِي قُطْنَةٍ وَ يَجْعَلُهَا فِي سُرَّتِهِ فَقَالَ أَمَّا أَنْتَ يَا إِسْحَاقُ فَصُبَّ الْبَانَ فِي سُرَّتِكَ فَإِنَّهَا كَبِيرَةٌ قَالَ ابْنُ أُذَيْنَةَ لَقِيتُ الرَّجُلَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأَخْبَرَنِي أَنَّهُ فَعَلَهُ مَرَّةً وَاحِدَةً فَذَهَبَ عَنْهُ»[15]
فردی محضر امام صادق (ع) از ترک دست و پایش شکایت کرد و حضرت فرمودند: پنبه‌ای بگیر و روغن بان در آن بریز و در نافت قرار ده. اسحاق بن عمار گفت: فدایت شوم، روغن بان در پنبه گذاشته و در نافش قرار دهد (در حالی که کف پا و دستش ترک برداشته است)؟ حضرت فرمودند: اما تو ای اسحاق! بان را در ناف خود بریز؛ چرا که ناف بزرگ است. ابن اذينه ‌گويد: پس از آن ماجرا، آن مرد را ديدم و به من گفت كه آن كار را يك بار انجام داد و ناراحتى او از ميان رفت.

در این روایت سخنی از روغن‌مالی نشده است بلکه سخن از وضع است که یک شیوه درمانی می‌باشد؛ قرار دادن دارو در یک موضع خاص را وضع گویند.
ناف بزرگ است و حکم روغن‌دان را دارد و روغنی را که در آن ریخته می‌شود، به همه بخش‌های بدن می‌رساند.

هر روغنی را باید متناسب با مزاجش و در زمان مناسبش مصرف کرد؛ مثلا در زمستان به علت سردی زیاد، ممکن است بدن دچار خشکی و انجماد شود و طراوتش را از دست بدهد. امام رضا (ع) در تدابیر کانون آخر یا اسفند ماه، فرمودند:

«وَ يَنْفَعُ فِيهِ دُخُولُ اَلْحَمَّامِ وَ اَلتَّمْرِيخُ بِدُهْنِ اَلْخِيرِيِّ وَ مَا نَاسَبَهُ»[16]
در این ماه داخل شدن به حمام در اول روز و ماساژ و روغن‌مالی با روغن خیری و روغن‌های مشابه نافع است.

ماساژ دادن و روغن‌مالی با روغن خیری و چیزهایی از این قبیل که طبع گرمی دارد، بسیار عالی است و بدن را گرم نگه می‌دارد.

در نتیجه روغن‌مالی یکی از شیوه‌های خارج کردن بیماری‌ها از بدن به حساب می‌آید.