درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن /درمان های شاخص چشم /

درمان‌های شاخص چشم

بحث ما در رابطه با آیه 8 و 9 سوره بلد بود. اشاره کردیم که خدای متعال می‌خواهد از ما بندگان اقرار بگیرد، از این جهت سوال می‌کند: آیا ما نبودیم که برای انسان دو چشم، زبان و دو لب قرار دادیم؟ و به منافع چشم، لب و زبان اشاره می‌کند و از ما می‌خواهد به نعمت بودن این سه عضو توجه داشته باشیم.

قرار شد ذیل این آیه نکاتی را بر حسب روایات اهل بیت (ع) در رابطه با چشم مطرح کنیم. در برخی روایات درمان‌های شاخصی برای بعضی از اعضای بدن ذکر شده است؛ به عنوان مثال سداب برای گوش درد مفید است: «السَّدَابُ جَيِّدٌ لِوَجَعِ الْأُذُنِ‌»[1]
تعبیر «جَيِّدٌ لِوَجَعِ الْأُذُنِ‌» به این معناست که درمان شاخصی برای گوش و بیماری‌های آن به حساب می‌آید. به عنوان مثالی دیگر، در رابطه با سودا وارد شده است: «الْبَاذَنْجَانُ جَيِّدٌ لِلْمِرَّةِ السَّوْدَاءِ»[2] یعنی بادمجان درمان شاخصی برای مزاج سودا است. همچنین مرزنجوش (آب مرزنجوش) و کَمأه یا کَمئه (آب قارچ کمئه) به عنوان درمان‌های شاخص چشم وارد شده‌اند. در رابطه با کمئه تعبیر عجیبی به کار برده شده است: «شِفَاءُ اَلْعَيْنِ»[3] شفای بیماری‌های چشم است. از این رو قصد داریم روایات مربوط به کمئه را بیان کنیم.

قارچ دنبل

در روایتی نبوی وارد شده است:

«أَنَّ اَلْكَمْأَةَ مِنَ اَلْمَنِّ»[4]
کمأه (کمئه) از مصادیق منّ است.

کمأه همان قارچ کمئه است و در برخی مناطق ایران مانند سنندج و فسای شیراز از آن با عنوان قارچ دنبل یا دنبلان یاد می‌شود.

«منّ» ناظر به این آیه قران است: ﴿وَأَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَىٰ﴾[5] ما بر بنی اسرائیل منّ و سلوی نازل کردیم.
از مصادیق «سلوی» می‌توان گوشت بلدرچین، کبک و گوشت‌های لطیف را نام برد.
«من‌ّ» بر حسب لغت مایع شیرینی است که روی درختان می‌نشیند و آرام آرام خشک می‌شود. این مایع مثل عسل شیرین است و بعد از اینکه مقداری گذشت، خشک و صمغ مانند می‌شود. انسان برای بدست آوردن این عسل شیرین (منّ) زحمتی نمی‌کشد،‌ از این رو نوعی منّت از ناحیه خداوند است. منّ مصادیق زیادی دارد یعنی قلمرو وسیعی دارد؛ مثلا شیرخشت و ترنجبین که به تعبیر جناب میرحیدر در کتاب معارف گیاهی، منّ هستند. به چیزهایی که شیرین هستند و به راحتی به دست می‌آید، منّ‌ می‌گویند. از دیگر مصادیق منّ، قارچ کمئه است؛ زیرا انسان نیازی به کاشتن آن ندارد و به صورت خودرو در دل طبیعت و دامن کوه‌ها رویش می‌یابد. خداوند لطف و منّت زیادی بر ما انسان‌ها داشته که چنین قارچی را در اختیار ما قرار داده است. از این باب به آن منّ می‌گویند. در رابطه با منّ و قارچ کمأه روایات گوناگونی وارد شده است.

«اَلْكَمْأَةُ مِنَ اَلْمَنِّ اَلَّذِي أَنْزَلَهُ اَللَّهُ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ هِيَ شِفَاءٌ لِلْعَيْنِ»[6]
کمأه از مصادیق منّی است که خداوند بر بنی اسرائیل نازل فرمود و آن شفای چشم و بیماری‌های آن است.

قوم بنی اسرائیل با اینکه خداوند چنین غذای خوب و بی‌زحمتی بر آنان نازل فرمود و نیز گوشت لطیف بلدرچین و کبک در اختیار آنان قرار داد، نازل‌ترین طعام از جمله خیار، پیاز و عدس و ... را درخواست کردند.

«اَلْكَمْأَةُ مِنَ اَلْمَنِّ وَ اَلْمَنُّ مِنَ اَلْجَنَّةِ وَ مَاؤُهَا شِفَاءٌ لِلْعَيْنِ»[7]

هر چیزی که از مصادیق منّ‌ باشد، بهشتی است.

در روایت نبوی دیگری آمده است:

«الْكَمْأَةُ مِنْ نَبْتِ الْجَنَّةِ وَ مَاؤُهَا نَافِعٌ مِنْ وَجَعِ الْعَيْنِ‌»[8]
کمأه از رویش‌های گیاهان بهشتی است و آب آن (قارچ دنبل) برای دردهای چشم و بیماری‌های آن نافع است.

همچنین در روایتی دیگر چنین تعبیر شده است:

«اَلْكَمْأَةُ مِنَ اَلْمَنِّ وَ مَاؤُهَا شِفَاءُ اَلْعَيْنِ»[9]

«شفاء» ‌تعبیر عجیبی است یعنی درمان صد در صد است. در روایت نیامده که کمئه «دوا» است یعنی شاید اثر داشته باشد، بلکه فرمود: شفاء برای بیماری‌های چشم است.

در رابطه با چگونگی مصرف قارچ دنبلان چند سوال وجود دارد:
عطاری‌های مشهد کمئه را به صورت خشک می‌فروشند.
روایات اهل بیت (ع)‌ نحوه کامل‌تری برای استفاده از کمئه ذکر کرده است:

«أَنْ تَأْخُذَ كَمْأَةً فَتَغْسِلَهَا حَتَّى تُنَقِّيَهَا ثُمَّ تَعْصِرَهَا بِخِرْقَةٍ وَ تَأْخُذَ مَاءَهَا فَتَرْفَعَهُ عَلَى النَّارِ حَتَّى يَنْعَقِدَ ثُمَّ تُلْقِيَ فِيهِ قِيرَاطاً مِنْ مِسْكٍ ثُمَّ تَجْعَلَهُ فِي قَارُورَةِ فَتَكْتَحِلَ مِنْهُ مِنْ أَوْجَاعِ الْعَيْنِ كُلِّهَا فَإِذَا جَفَّ فَاسْحَقْهُ بِمَاءِ السَّمَاءِ أَوْ غَيْرَهُ ثُمَّ اكْتَحِلْ مِنْهُ»[10]
قارچ دنبل را بگیر و آن را بشوی تا اینکه پاک شود. سپس آن را در پارچه‌ای فشار می‌دهی و آبش را می‌گیری (همان موقع که مرطوب است و از دل کوه گرفته‌ای، بشور و آب آن را بگیر). سپس روی آتش قرار بده تا قوام یابد و مقداری سفت شود. سپس مقداری مشک هم داخلش بریز و در ظرف شیشه‌ای قرار بده، با ‌آن سرمه بکش. اگر خشک شد، با آب آسمان یا غیر آن (مثلا آب فاتر) مرطوبش کن و با آن سرمه بکش.

این روایت از زید بن علی بن الحسین (فرزند امام سجاد (ع)) نقل شده است.

نکته خوبی بدست آوردیم و آن هم این است که لزومی ندارد صبر کنیم تا این قارچ در فصل بهار بدست بیاید و آب را بگیریم، بلکه می توانیم این قارچ را در فصل بهار جمع کنیم و آب آن را بگیریم، حرارت دهیم و بگذاریم کمی سفت شود و آب آن را شیشه قرار دهیم و در اوقات دیگر استفاده کنیم؛ زیرا قرار است به صورت سرمه مورد استفاده قرار گیرد. این قارچ بیشتر در ماه فروردین رشد می‌یابد.

روایت دیگری در کتب اهل تسنن وارد شده است:

«أَخَذْتُ ثَلاَثَةَ أَكْمُؤٍ أَوْ خَمْسًا أَوْ سَبْعًا فَعَصَرْتُهُنَّ فَجَعَلْتُ مَاءَهُنَّ فِي قَارُورَةٍ فَكَحَلْتُ بِهِ جَارِيَةً لِي فَبَرَأَتْ»[11]
من سه، پنج یا هفت قارچ دنبل گرفتم و آب آن را در شیشه قرار دادم و با آن کنیزم را سرمه کشیدم و خوب شد.

این هم نحوه دیگر استفاده از آب کمئه و دنبل است. بر حسب این روایات آب دنبل درمان شاخصی برای درد چشم و بیماری‌های آن است. بنابراین تهیه سرمه قارچ دنبل می‌تواند شغل خوبی باشد برای کسانی که به دنبال شغل مقدس هستند و می‌خواهند به خلق خدا خدمت کنند. یک راهش این است که ایام بهار به دامنه کوها از جمله کوهای فسای شیراز یا سنندج بروند و این قارچ را جمع آوری کنند و همان موقع آبش را بگیرند. سپس آن را مقداری حرارت داده و در ظرف شیشه‌ای قرار دهند و برای ایام دیگر سال سرمه‌ای تهیه کنند.

بهداشت چشم از منظر حکیم بوعلی

حکیم بوعلی توصیه‌هایی در رابطه با بهداشت چشم و زیان رسان‌ها به آن، در کتاب قانون مطرح فرمود:

«کسی که بهداشت چشم را می‌خواهد باید آن را از گرد، دود، هواهای گرم و سرد زیاد، بادهای غبار برانگیز و بادهای سرد و بادِ سام، دور سازد. به تنها چیزی نگاه ندوزد و زُل تماشا نکند. باید از گریه‌ی زیاد بر حذر باشد. کمتر چشم به چیز بسیار ریز بدوزد؛ مگر در حال ورزش چشم، زیاد بر پشت نخوابد. زیاده روی در جماع بدترین زیان‌رسان به چشم است، زیاده‌روی در مستی، تلمبار کردن معده از خوراک، خواب بر سیری، غذاها و مشروبات غلیظ و هر چه بخار به سر می‌رساند؛ از آن جمله گندنا و شبدر و هر چه زیاد خشکی‌آور است. مانند: نمک زیاد، و هر چه بخار بسیار تولید می‌کند. مانند: کلم، عدس و کلیه داروهای ساده که در الواح آمده و گفته‌ایم برای چشم زیان آور است.
خواب بسیار و بی‌خوابی بسیار هر دو بدند و باید حد میانه را گرفت.»[12]

توضیح: سام یعنی مرگ و باد سام به معنای باد مرگ‌زا و مسموم است؛ مثلا بادهای آخر تابستان در شهریور یا اوایل پاییز که به تعبیر امام رضا (ع) بادهای مسموم هستند و گرد و خاک زیادی دارد. چشم را باید از چنین بادهایی دور نگه داشت. به چیزی منحصر نگاه ندوزد و زل نزند و زیاد بر پشت نخوابد.
بهترین نحوه خوابیدن ابتدا به پهلوی راست و سپس به پهلوی چپ است. قرآن درباره این نحوه خوابیدن می‌فرماید: ﴿وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ﴾[13] ، و ما (برای رفع خستگی) آنان را به پهلوی راست و چپ می‌گرداندیم.
اگر کسی شراب بخورد، آسیب جدی به چشمش وارد می‌شود. پرخوری و نیز خوابیدن در حال سیری مضر هستند مثلا فرد با وجود بی‌میلی، غذا بخورد و بخوابد یا بلافاصله بعد از غذا خوردن بخوابد. بهترین حالت این است که بگذارد مقداری غذا هضم شود، سپس بخوابد.

«گندنا» نوعی تره فرنگی است و خواص درمانی دارد اما نباید در مصرف آن زیاده روی کرد. گندنا و شبدر بخار ایجاد می‌کنند و بخارها در سر جمع می‌شوند. زیاد ریختن نمک بر غذا باعث آسیب به چشم می‌شود. هر چیزی که بخار زیاد تولید کند مانند کلم، عدس یا نخود که نفخ زیادی دارد، نیز برای چشم مضر هستند.