درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/فضیلت آب چشمه /

از دیگر آیات طبی قرآن، آیه 6 سوره انسان است:

﴿عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا﴾
بندگان خاص خدا از چشمه‌های گوارایی می‌نوشند که به اختیار ایشان هر کجا که بخواهند جریان می‌یابد.

در بهشت برای ابرار چشمه‌هایی وجود دارد که همواره از آن‌ها می‌نوشند و به دلخواه بهشتیان در هر مکانی که دوست داشته باشند، جاری می‌شود.

این آیه ادامه آیه‌ای است که قبلا آن را بحث کردیم:
﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا﴾[1]
آیه 5 سوره انسان را از این زاویه بحث کردیم که نام یکی از گیاهان مورد تأیید طب اسلامی (یعنی کافور) در آن ذکر شده است و خواص آن را نیز ذکر کردیم. حال قصد داریم از زاویه‌ای دیگر به این آیه نگاه کنیم و آن هم این است که آب چشمه‌ها خواص درمانی دارد و جزو بهترین آب‌ها به حساب می‌آید. از این جهت خداوند در وصف بهشتیان می‌فرماید: برای آنان چشمه‌های آبی وجود دارد که طعم یا مزاج آن به لحاظ خنکی مانند کافور است.

آیه‌ی 17 سوره انسان را نیز بحث کردیم: ﴿وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِيلًا﴾
و در آنجا جامى كه نوشيدنى اش آميخته به زنجبيل است، به آنان مى نوشانند.

﴿عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّىٰ سَلْسَبِيلًا﴾[2]
مزاج آب چشمه سلسبیل مانند زنجبیل است. این آیه را نیز از این زاویه مورد بحث قرار دادیم که زنجبیل یکی از گیاهان مورد تأیید قرآن و روایات اهل بیت (ع) است؛ نه از این زاویه که آب چشمه است. لذا بحث تکراری نیست و زاویه دید ما متفاوت است. قبلا گفتیم که آب این چشمه بو یا مزاجش مانند زنجبیل است. در بهشت،‌ بهشتیان هر چه اراده کنند فراهم می‌شود. پس ممکن است کسی آب جوشیده یا خنک طلب کند.‌

تفاوت چشمه‌های دنیایی و بهشتی:

1) در دنیا ما تابع مکان چشمه‌ها هستیم؛ به عنوان مثال چشمه بابا علی ثابت است و ما به مکان آن می‌رویم. اما چشمه‌ها در بهشت هر جا بهشتیان اراده کنند، جاری می‌شوند.
2) آب چشمه‌های بهشتی تمام شدنی نیست.
3) آب چشمه‌های بهشتی هیچ‌گاه آلوده نمی‌شود.
4) در چشمه‌های بهشتی دل‌زدگی و هر چیزی که مایه اکراه انسان باشد، نخواهد بود. در دنیا،‌ ممکن است آب راکد بماند، بو بگیرد یا خوف آشامیدن آب چشمه توسط حیوانات وجود داشته باشد. عوامل گوناگونی می‌تواند در رابطه با چشمه‌های دنیایی مورد اکراه انسان قرار بگیرد.
5) کافر و مؤمن از چشمه‌های دنیوی می‌نوشند و بین آن‌ها مشترک است. ممکن است افرادی کنار چشمه حاضر شوند که برای روحیه انسان نامناسب باشند و خُلق او را از بین ببرند. اما چشمه‌های بهشتی همگی برای عباد الله هستند و همه پاکان، نیکان و ابرار آنجا حضور دارند.

در رساله ذهبیه به اینکه آب چشمه‌ها بهترین آب‌ها محسوب می‌شوند، اشاره شده است:

«خَيْرُ الْمِيَاهِ شُرْباً لِلْمُقِيمِ وَ الْمُسَافِرِ مَا كَانَ يَنْبُوعُهَا مِنَ الْمَشْرِقِ نَبْعاً أَبْيَضَ وَ أَفْضَلُ الْمِيَاهِ الَّتِي تَجْرِي مِنْ بَيْنِ مَشْرِقِ الشَّمْسِ الصَّيْفِيِّ وَ مَغْرِبِ الشَّمْسِ الصَّيْفِيِّ وَ أَفْضَلُهَا وَ أَصَحُّهَا إِذَا كَانَتْ بِهَذَا الْوَصْفِ الَّذِي يَنْبُعُ مِنْهُ وَ كَانَتْ تَجْرِي فِي جِبَالِ الطِّينِ لِأَنَّهَا تَكُونُ حَارَّةً فِي الشِّتَاءِ بَارِدَةً فِي الصَّيْفِ مُلَيِّنَةً لِلْبَطْنِ نَافِعَةً لِأَصْحَابِ الْحَرَارَاتِ‌»[3]

بهترین و شایسته‌ترین آب‌ها چه برای مسافر و چه برای شهروندان ساکن آن منطقه، آبی است که چشمه آن از سمت مشرق،‌ سبک‌، شفاف و زلال باشد و برترین آب‌ها آبی است که علاوه بر ویژگی‌های فوق (شفاف، زلال و سبک‌ بودن) محل پیدایش و خروج آن از طرف طلوع خورشید در فصل تابستان و مغرب فصل تابستان باشد. باید دانست که برترین و سالم‌ترین و گواراترین آب‌ها بر اساس این ویژگی آبی است که مجرایش از کوه‌های خاکی و شنی بگذرد. چون آب این چشمه‌ها در فصل زمستان گرم است و در تابستان سرد می‌باشد و موجب لینت شکم، ‌معده و روده می‌شود و برای کسانی که مزاج‌ گرمی دارند، سودمند است.

* آب چشمه‌ها برای همه اعم از مسافری که مزاجش با آب و هوا تغییر می‌کند و فرد مقیم که مزاجش متناسب با آب و هوای محیط است، خوب می‌باشد. این تعبیر به این معناست که آب چشمه‌ها معدّل مزاج‌ها است.

* آب چشمه‌ای که در جهت طلوع آفتاب باشد، ارزش بسیار زیادی دارد.

* چشمه‌ای که طلوع و غروب آفتاب، هر دو را درک کند، ارزش فوق العاده‌ای دارد. معمولا در تابستان هوا ابری نیست و خورشید در فضای آسمان به خوبی حضور دارد و چشمه‌ها آن را درک می‌کنند. بنابراین در تابستان می‌توان این شاخص را تشخیص داد. چشمه‌ای که طلوع و غروب آفتاب را درک کند، بهترین چشمه‌هاست.

دو نوع چشمه داریم:
1- چشمه‌ای که آبش از دل سنگ می‌جوشد.
2- چشمه‌ای که آبش از دل کوه‌های خاکی یا تلی از خاک می‌جوشد.

* چشمه‌ای که آبش از کوه‌های خاکی و شنی می‌جوشد، بهترین و سالم‌ترین و گواراترین است. زیرا آب آن کاملا غربال‌گری و پاکسازی می‌شود. آب از سنگ عبور نمی‌کند اما از خاک و شن عبور می‌کند. چشمه دیمه از خاک‌ها می‌جوشد.

* براساس روایت آبی گرمی که از چشمه‌ها بجوشد، مطلقا بد نیست. در حقیقت آب گرمی بد است که بوی گوگرد بدهد. زیرا امام فرمودند: آب چشمه‌ای که از کوه‌های خاکی، شنی و گلی بیرون می‌آید، در زمستان گرم است. پس خوردن چنین آبی یا آب تنی با آن بسیار مناسب است. آب این چشمه‌ درمان یبوست است، از ابتلا به آن نیز پیشگیری می‌کند و همچنین کبد را پاکسازی می‌کند. اما آب‌های شور و سنگین یبوست‌آور هستند:

«وَ أَمَّا الْمِيَاهُ الْمَالِحَةُ الثَّقِيلَةُ فَإِنَّهَا تُيَبِّسُ الْبَطْنَ»[4]
اما آب نمک‌دار سنگین موجب يبوست معده مى‌شود.

در عبارت «الْمِيَاهُ الْمَالِحَةُ الثَّقِيلَةُ» راز ثقیل بودن آب، نمک‌دار بودن آن بیان شده است. بنابراین آب شور چه از چشمه و چه از چاه باشد، سنگین است. البته معمولا آب چشمه شیرین است. هرچه چاه بیشتر حفاری شود و پایین‌تر رود، ارزش آب آن کمتر می‌شود. در آیه آمده است: ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ﴾[5] ؛ اگر بخواهیم آبی که در دسترس شما قرار دارد را به اعماق زمین می‌بریم.
اگر خداوند بخواهد می‌تواند آبی که به راحتی در عمق دو یا سه متری یافت می‌شود، به اعماق زمین ببرد. در این صورت باید برای رسیدن به آن بیشتر حفاری کرد. چنین آبی سنگین‌تر،‌ شورتر و بدمزه‌تر می‌شود و خاصیت‌های درمانی آن کمتر می‌شود و چه بسار مضر باشد و برای گیاهان هم دیگر مناسب نیست.

خداوند قدرت دارد دریاهایی خلق کند که نصف آب آن شیرین و نصف دیگر آن شور، تلخ و بدمزه است: ﴿هَٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَٰذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ﴾[6] ؛ آب یکی شفاف و روشن و دیگری کدر است.

سوال: آیا آب چشمه‌ که در اعماق قرار دارد و از دل خاک می‌جوشد، نیز سنگین است؟

جواب: آب چشمه خودش می‌جوشد و از دل خاک بالا می‌آید. آب چشمه با آب چاه متفاوت است. آن که به حفاری نیاز دارد،‌ چاه است و چشمه نیاز به حفاری ندارد. آب چشمه از مصادیق «منّ» است. چرا که بدون تلاش در اختیار انسان قرار می‌گیرد. خداوند بر آدمی منت گذاشته و آن را به راحتی در دسترس او قرار داده است.
خداوند در وصف حضور متقین نمی‌فرماید: در بهشت چاه‌هایی وجود دارد. همه چیز در بهشت بدون تلاش و منت و با کرامت و عزت در اختیار بهشتیان قرار داده شده است. البته بخشی از بهشت ماحصل تلاش انسان‌ها است.

ان شاء‌ الله در جلسه چهارم مبحث توحید مفضل درباره فلسفه بلاها در زندگی بحث خواهیم کرد. بسیاری از بیماران از این جهت مشکل دارند و دیدگاه مناسبی نسبت به سختی‌ها و بلاها ندارند. امام این شبهات را در توحید مفضل جواب می‌دهد. بعضی می‌گویند: «بهتر نبود خداوند همه چیز را راحت در اختیار انسان قرار می‌داد و همه را بدون تلاش به بهشت می‌برد!». امام صادق (ع) به مفضل فرمودند: کسی را در نظر بگیرید که تنی سالم و عقلی درست دارد و برخوردار از نعمت به گوشه‌ای می‌نشیند و بدون تلاش هر چه بخواهد، می‌یابد. آیا او، خود، چنین وضعی را می‌پذیرد؟ چنین نیست بلکه انسان از آن جهت که انسان است از کاری که ماحصل تلاش خودش است، بیشتر لذت می‌برد. لذا خداوند بهشت را محصول تلاش خود انسان‌ها قرار داده است. منتها خداوند اضافه بر سازمان، نعمت‌های بهشتی در اختیار آنان قرار داده است. اما در جهنم عذاب‌ها بر اساس سوء عمل انسان‌هاست و اضافه بر سازمان عذابی وجود ندارد: ﴿سَيِّئَةٍ بِمِثْلِهَا﴾[7] به قدر همان اعمال زشت مجازات شوند.

مرحوم علامه در المیزان فرمود:

«و فیها ما تشتهیه الانفس و تلذ الاعین- ظاهرا مراد از "ما تشتهیه الانفس": آنچه دلها هوس مى کند، چیزهایى است که شهوت طبیعى بدان تعلق دارد، از قبیل چشیدنی‌ها، بوئیدنی‌ها، شنیدنى‌ها و لمس ‌کردنیها و خلاصه چیزهایى که انسان و حیوان در لذت بردن از آنها مشترکند. و مراد از "تلذذ چشمها" جمال و زینت است.»[8] نعمت‌هایی که افراد در دنیا تجربه کرده‌اند، اشتها می‌کنند و آن چه را دیدند و چشیدند تمنا می‌کنند اما نعمت‌هایی هم وجود دارد که در دنیا ندیدند و آن را نچشیده‌اند.

آب چشمه‌ها جزو بهترین آب‌های دنیا است. معمولا مردم دوست دارند برای مسافرت کنار چشمه‌ای بروند. آیا انسان دوست دارد کنار چشمه و آبی که از می‌جوشد، باشد یا کنار چاهی باشد و دلو را بیندازد و آب را بالا بکشد؟ خداوند شاخص‌ترین نعمت‌ها در دنیا را برای بهشتیان انتخاب کرده است.

شایسته است انسان به منطقه‌ای که آب چشمه برود و آب‌ها آن‌ها را به منزل بیاورد و استفاده کند.

سوال: اکثر چشمه‌های اردبیل گوگردی است. حکمت وجود چنین چشمه‌هایی چیست؟
جواب: حکمت همه پدیده‌ها خوردن، نوشیدن و پوشیدن نیست. ممکن است مخلوط این آب با خاک، گِل خوبی برای ساخت و ساز بوجود آورد و آمیختگی آن با خاک ممکن است رنگ آن را عوض کند؛ مانند دیوارهای منطقه ابیانه کاشان. باید آزمایش کرد و دید چه منافع دیگری دارد. منافع برخی چیزها با چند واسطه به انسان می‌رسد. حکمت کارهای خداوند را با باید تفکر فهمید. خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ﴾[9] ؛ ما آیات خود را در آفاق و انفس نشان دادیم. منتها باید با فکر به این حکمت‌ها رسید. مسلم است که این‌ها به نفع انسان است اما نوع نفع آنان متفاوت است.