درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/خواص عدس، پیاز و سیر /

از دیگر آیات طبی قرآن، آیه 61 سوره بقره است که نکاتی را ذیل آن بیان داشتیم:

﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَىٰ لَنْ نَصْبِرَ عَلَىٰ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا ۖ قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَىٰ بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ﴾

پیش از این اشاره کردیم که این آیه در مقام مذمت سبزی‌جات، خیار، سیر، عدس و پیاز نیست. بلکه در مقام مقایسه است. خداوند برای یهودیان«منّ و سلوی» نازل کرد. «منّ» در حقیقت منتی از ناحیه خداوند و غذاهایی بود که بدون تلاش و کوشش برای آنان فراهم می‌شد. قارچ کمئه یا دنبل از مصادیق آن است که به صورت خودرو در دل کوه‌ها و دشت و دمن می‌روید. مصداق دیگر آن شیره شیرین برخی از گیاهان مانند شیرخشت و ترنجبین است. از گوشت‌های لطیف نیز تحت عنوان سلوی یاد شده است. ارزش غذایی سلوی بالاتر از سبزیجات، خیار، پیاز، سیر و این‌ها است.

یهودیان تنوع‌طلب، ناسپاسی کردند و به حضرت موسی (ع) گفتند: ما بر یک غذای واحد صبر نمی‌کنیم و گیاهانی همچون سیر، عدس، خیار و پیاز برای ما فراهم کن.

سبزی‌جات

«بَقْل» به معنای سبزی است و وجود آن سر سفره لازم است. در روایت وارد شده است:

«لِكُلِّ شَيْ‌ءٍحِلْيَةٌ وَحِلْيَةُ الْخِوَانِ‌ الْبَقْل»[1]

در روایتی وارد شده امام رضا (ع)‌ سر سفره‌ای که در آن سبزی نبود، ننشستند و فرمودند: من سر سفره‌ای که سبزی نباشد، نمی‌نشینم. پس سبزی آوردند و امام (ع) شروع به خوردن کردند.

این درس بزرگی برای ما شیعیان است و بایستی روی سفره، سبزی‌جات متنوعی از جمله برگ چغندر، کاسنی، خرفه، جعفری، شوید، نعنا، ریحان و گیاهانی با طبع خنک یا گرم و متناسب با فصل و مزاج افراد وجود داشته باشد.

«قِثَّاء» به معنای خیار است که جلسه گذشته در رابطه با آن صحبت کردیم.

سیر

«فُوم» به معنای سیر است. سیر هم در روایات زیادی مورد سفارش قرار گرفته است.

خواص سیر در روایات:

1) بادزدای قوی

سیر بادزدایی قوی است. امام رضا (ع) فرمودند:

«مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا يُصِيبَهُ رِيحٌ فَلْيَأْكُلِ الثُّومَ‌ فِي كُلِّ سَبْعَةِ أَيَّامٍ»[2]
کسی که می‌خواهد و دوست دارد ریح و باد به او اصابت نکند و دچار غلبه باد و دردهای متحرک در بدن نشود، در هر هفت روز یا هر روز هفته سیر بخورد.

در روایات، «ثوم» و همچنین «فوم» به معنای سیر هستند. می‌بایست هر روز یا هفته‌ای یک بار در غذا از سیر استفاده شود.

2) درمان هفتاد نوع بیماری

در روایت نبوی آمده است:

«كُلُوا اَلثُّومَ وَ تَدَاوَوْا بِهِ فَإِنَّ فِيهِ شِفَاءً مِنْ سَبْعِينَ دَاءً»[3]
سیر بخورید و با آن مداوا بجویید در آن شفاء از هفتاد نوع بیماری وجود دارد.

سیر طبع گرمی دارد و سردی مفاصل را برطرف و معده را گرم می‌کند. همچنین برای رفع گرفتگی عضلات مفید است. البته سیر یک عارضه دارد و آن هم بدبویی دهان است. از این جهت در روایات آمده بعد از خوردن سیر وارد مسجد نشوید. چرا که باعث آزار دیگران می‌شود. البته روایت جنبه اخلاقی دارد. راهکارهایی برای رفع بوی سیر وجود دارد. خوردن عسل طبیعی، بوی آن را از بین می‌برد و این نشانه‌ای از عسل خوب و طبیعی است. جویدن سداب نیز، بوی بد سیر و پیاز را رفع می‌کند.

در رساله ذهبیه امام رضا (ع)، حضرت در آداب تغذیه در ماه آذار (فروردین) فرمودند: خوردن سیر در این ماه مناسب نیست. همان‌طور که می‌دانید محور داروی فشار خون در طب اسلامی، پودر سیر است و سیر برای رفع فشار خون مفید است. باد به خون سرعت می‌دهد و سیر جلوی باد را می‌گیرد. حال سوالی مطرح می‌شود و آن این است با وجود اینکه خوردن سیر برای جلوگیری از فشار خون در فصل بهار (که فصل هیجان خون است) مناسب است‌، چرا حضرت فرمودند خوردن آن مناسب نیست؟
یکی از علل آن این است که ماه فروردین ماه مناسبی برای فرزندآوری است و از این جهت مناسب نیست چیزی که جلوی هیجان خون را می‌گیرد، مصرف شود و هیجان خون مناسب است. احتمال دیگر این است که این نسخه از رساله ذهبیه صحیح نباشد. در نسخی تدابیر فصول آورده شده و در نسخی نیز ذکر نشده است. همچنین برخی کلماتی را از خود به آن اضافه می‌کنند به عنوان مثال «لا» را به جمله‌ای اضافه می‌کنند و ادعا دارند که جمله به صورت نفی آمده است. در حالی که برخی از محققین با چنین ادعاهایی مخالف هستند. با توجه به اصول کلی مزاج شناسی که از اهل بیت (ع) آموختیم، می‌دانیم هر فصل اقتضائاتی دارد و اگر اصول کلی دست ما باشد می‌توانیم صحت جمله‌ای را تشخیص دهیم. به نظر می‌رسد در فصل بهار خوردن سیر برای فشار خون مناسب باشد مگر در ماه فروردین که زمان آمیزش و فرزند آوری است، مناسب نیست. اما نسبت به ماه‌های دیگر مناسب است و این در حد یک احتمال است.

اکنون سوالی دیگر مطرح می‌شود و آن هم این است که چطور سیر که طبع گرمی دارد می‌تواند هیجان خون را کاهش دهد؟
یک احتمال این است که سیر با بادزدایی فشار خون را کاهش می‌دهد. چرا که باد باعث فشار خون می‌شود.
در کتاب‌های اطبا، عبارتی همچون «طبیعت اولیه و ثانویه» وارد شده است. بنابراین می‌توان گفت طبیعت بادزدایی سیر نسبت به گرمی آن بیشتر است. از این جهت می‌تواند جلوی هیجان خون را بگیرد.

عدس

معنای «عَدَسِهَا» همان عدس است. عدس غذایی خوب و متناسب با افراد دموی و صفراوی مزاج است. برخی می‌گویند: بعد از خوردن عدسی، دست در دهانت کن و آن‌ها را خارج کن و با گفتن آن در حق عدس اجحاف می‌کنند. چرا که عدسی در روایات بسیار سفارش شده و به عنوان یک غذا در قرآن معرفی شده است. منظور از آیه 61 سوره بقره این است که عنایت به عدس داشته باشید و منظور این نیست که سبزی‌جات، حبوبات و موارد نامبرده بد هستند. این‌ها نه تنها بد نیستند،‌ بلکه در روایات مورد سفارش قرار گرفتند و از این جهت با عنوان «أَدْنَى» از آنان یاد شده که نسبت به من و سلوی، در مرتبه نازل‌تری قرار دارند.

خوردن غذای عدسی در بهار و تابستان برای کسانی که طبع بسیار گرم، گرگرفتگی زیاد و هیجان خون دارند، بسیار مناسب است. در فصل پاییز و زمستان بهتر است با مصلح آن (یعنی حلیم) خورده می‌شود. اما در فصول گرم به تنهایی متناسب است و نیازی به مصلح ندارد.

در کتاب قانون حکیم بوعلی آمده است: عدسی غذایی است که خون تولید می‌کند اما خون تولیدی آن کثیف و میزان آن کم است. در حالی که ما چنین چیزی را قبول نداریم. عدسی کبد را خنک می‌کند. مهم‌ترین رسالت کبد، تولید خون است. کبدی که خنک شود، کارش را به درستی انجام می‌دهد. ایشان در کتاب خود، در رابطه با بادمجان عبارت «الكثيف القليل الغذاء»[4] را به کار برده است به این معنا که بادمجان غذای کثیفی است که خون کم و کثیفی تولید می‌کند. در حالی که چنین چیزی صحیح نیست. بادمجان سودا زدا است.

خواص عدس در روایات:

1) درمان قساوت قلب و خشکی چشم

پیامبر (ص) در مورد عدس فرمودند:

«عَلَيكُم بِالعَدَسِ؛ فَإِنَّهُ يُرِقُّ القَلبَ ويُكثِرُ الدَّمعَةَ ولَقَد قَدَّسَهُ سَبعونَ نَبِيّاً»[5]

* قساوت قلب از سوداست و عدس رقت قلب می‌آورد. عدس برای افرادی که خشکی چشم دارند نیز بسیار مفید است.

* عدس غذایی مقدس است.

2) از بین برنده تکبر

در روایتی دیگر آمده است:

«شَكى نَبِيٌّ مِنَ الأَنبِياءِ إلَى اللّهِ عز و جل قَسوَةَ قُلوبِ قَومِهِ فَأَوحَى اللّهُ عز و جل إلَيهِ وهُوَ فِي مُصَلاّهُ أن مُر قَومَكَ أن يَأكُلُوا العَدَسَ فَإِنَّهُ يُرِقُّ القَلبَ ويُدمِعُ العَينَ ويَذهَبُ بِالكِبرِ وهُوَ طَعامُ الأَبرارِ»[6]

* عدس تکبر (که یکی از عوارض صفرا است) را با خنک کردن بدن، از بین می‌برد. لذا توصیه می‌شود به کودکانی که بیش فعال هستند عدسی بدهند.

افرادی که غلبه خون و در نتیجه شهوت زیادی دارد یا غلبه صفرا دارند و گرگرفتگی، عطش و عصبانیت آنان زیاد است، عدسی مصرف کنند. بهتر از عدسی، سویق عدس است و برای تهیه آن می‌بایست پودر عدس (یا دقیق عدس) را تفت بدهند در حدی که برشته شود اما نسوزد. سویق عدس نیز برای تسکین صفرا و دم مفید است، هیجان خون و صفرا را می‌خواباند و درون را خنک و عطش را رفع می‌کند.

در روایت آمده است:

«سَوِيقُ الْعَدَسِ يَقْطَعُ الْعَطَشَ وَ يُقَوِّي الْمَعِدَةَ وَ فِيهِ شِفَاءٌ مِنْ سَبْعِينَ دَاءً وَ يُطْفِئُ الصَّفْرَاءَ وَ يُبَرِّدُ الْجَوْفَ وَ كَانَ إِذَا سَافَرَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ لَا يُفَارِقُهُ وَ كَانَ يَقُولُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ إِذَا هَاجَ الدَّمُ بِأَحَدٍ مِنْ حَشَمِهِ‌ قَالَ لَهُ اشْرَبْ مِنْ سَوِيقِ الْعَدَسِ فَإِنَّهُ يُسَكِّنُ هَيَجَانَ الدَّمِ وَ يُطْفِئُ الْحَرَارَةَ»[7]
سویق عدس عطش را قطع و معده را قوی می‌کند و در آن شفای هفتاد نوع بیماری وجود دارد و صفرا را خاموش و درون را خنک می‌کند. زمانی که امام صادق (ع) به مسافرت می‌رفتند، سویق عدس را از خود جدا نمی‌کردند و زمانی کم یکی از خدمتگذارانش دچار هیجان خون می‌شد، به او می‌فرمودند: سویق عدس بنوش (بخور) که هیجان خون را می‌خواباند و حرارت را خاموش می‌کند.

* سویق عدس برای افرادی که معده گرمی دارند و آروغ‌های گرم از آنان خارج می‌شود، مناسب است. همچنین گرگرفتگی و عصبانیت‌های زیاد را برطرف می‌کند و درون را مرطوب نگه می‌دارد.

* سویق عدس درمان فشار خون، شهوت زیاد و گرمی ظاهری بدن و نیز درمان تب، صفرا، یرقان و داغی کبد است.

خاصیت دیگر سویق عدس قطع خونریزی حیض زیاد است. کسانی که خونریزی حیض زیادی دارند می‌توانند سویق عدس مصرف کنند. همچنین کسانی که مدت زمان قاعدگی منظم (به عنوان مثال هفت روز) داشته‌اند و حال زمان آن طولانی‌تر شده است، می‌توانند در روزهایی که بیشتر طول کشیده، سویق عدس بخورند که خون حیض زیاد را بند می‌آورد.

راوی به امام باقر (ع) می‌گوید:

«إِنَّ جَارِيَةً لَنَا أَصَابَهَا الْحَيْضُ وَ كَانَ لَا يَنْقَطِعُ عَنْهَا حَتَّى أَشْرَفَتْ عَلَى الْمَوْتِ فَأَمَرَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَنْ تُسْقَى سَوِيقَ الْعَدَسِ فَسُقِيَتْ فَانْقَطَعَ عَنْهَا وَ عُوفِيَتْ»[8]

پیاز

خواص پیاز در روایات:

1) پیشگیری از ابتلا به وبا؛ جلا دهنده چشم؛ تمیز کننده مو؛ برطرف کننده خستگی و تقویت‌کننده گام‌ها

در روایت آمده است وارد هر شهری شدید، پیاز آن شهر را بخورید تا دچار وبا و بیماری‌های عفونی نشوید:

«إِذَا دَخَلْتُمْ بَلْدَةً وَ بَيْتاً فَخِفْتُمْ وَبَاءَهَا فَعَلَيْكُمْ بِبَصَلِهَا فَإِنَّهُ يُجَلِّي اَلْبَصَرَ وَ يُنَقِّي اَلشَّعْرَ وَ يَزِيدُ فِي مَاءِ اَلصُّلْبِ وَ يَزِيدُ فِي اَلْخُطَا وَ يَذْهَبُ بِالْحَمَّاءِ [بالحمى] ـ وَ هُوَ اَلسَّوَادُ فِي اَلْوَجْهِ ـ وَ اَلْإِعْيَاءِ أَيْضاً»[9]
اگر وارد شهری شدید که وبا زده و آبش آلوده باشد یا بیماری عمومی در آن باشد و از ابتلا به وبا ترسیدید، پس بر شما باد به خوردن پیاز آن شهر؛ چرا که چشم را جلا می‌دهد، مو را تمیز می‌کند و آب کمر را زیاد می‌کند و بر گام‌ها می‌افزاید و آفتاب زدگی یا سیاهی چهره را برطرف می‌کند و خستگی را از بین می‌برد.

2) تقویت عصب و برطرف کننده تب

در روایتی دیگر آمده است:

«الْبَصَلُ يَذْهَبُ بِالنَّصَبِ وَ يَشُدُّ الْعَصَبَ وَ وَ يَزِيدُ فِي الْمَاءِ وَ الْخُطَا وَ يَذْهَبُ بِالْحُمَّى‌»[10]
پیاز خستگی را از بین می‌برد و عصب‌ها را تقویت می‌کند و بر آب کمر و قوت گام‌ها می‌افزاید و تب را برطرف می‌کند.

در روایت آمده تب به وسیله ورود میکروب یا ویروس از بیرون ایجاد می‌شود:

«فَإِنَّهَا تَرِدُ وُرُوداً»[11]
تب ویروس یا میکروبی است که از بیرون وارد بدن می‌شود.

* پیاز سم‌زدای قوی است و با برطرف کردن‌ سموم، تب را برطرف می‌کند.

* بهترین حالت این است که پیاز هر شهر استفاده شود و اگر در دسترس نبود می‌توان از پیازهای شهرهای دیگر استفاده کرد.

3) از بین برنده بلغم و بوی بد دهان

در روایتی دیگر خواص دیگر پیاز ذکر شده است:

«يُطَيِّبُ النَّكْهَةَ وَ يَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ يَزِيدُ فِي الْجِمَاعِ»[12]

پیاز با رفع بلغم بوی بدن دهان را از بین می‌برد.

4) افزایش آب کمر و تقویت نیروی جنسی

در روایتی آمده است:

«يَزِيدُ فِي الْمَاءِ وَ الْجِمَاعِ»[13]
پیاز آب کمر و در نتیجه نیروی جنسی را افزایش می‌دهد.

کسانی که کمر درد دارند، مناسب است پیاز مصرف کنند که آب کمر را زیاد می‌کند یا زیاد نخود بخورند که کمر را تقویت می‌کند.

5) نرم کننده پوست

در روایتی آمده است:

«يَشُدُّ الظَّهْرَ وَ يُرِقُّ الْبَشَرَةَ»[14]
پیاز کمر را تقویت و پوست را نرم می‌کند.

در نتیجه آیه 61 سوره بقره، آیه‌ای طبی است و خداوند از سبزی‌جات، خیار، سیر، عدس، پیاز و سیر با عنوان «طعام» یاد کرده است. کلمه «أدنی» به معنای بد بودن نفسی موارد نامبرده در آیه نیست بلکه معنای بد بودن نسبی در مقایسه با منّ و سلوی است. لذا مناسب است از این غذاها هم استفاده شود.