درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/صله رحم /

صله رحم

از دیگر آیات طبی قرآن، آیه اول سوره نساء است:

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾
ای مردم از مخالفت با فرمان‌های پروردگارتان بپرهیزید آنکه شما را از یک نفس آفرید و جفتش را نیز از جنس او پدید آورد و از آن دو تن، مردان و زنان بسیاری را منتشر ساخت و از خدایی که از او درخواست می‌کنید پروا کنید و از قطع رابطه با خویشان بپرهیزید، یقینا خداوند همواره بر شما نگهبان است.

شاهد ما قسمت پایانی آیه است: ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾
نسبت به خداوندی که از او درخواست می‌کنید و حاجاتتان را از او طلب می‌کنید، تقوا بورزید و ارحام، زيرا خداوند، مراقب شماست.
خداوند نسبت به ارحام حکمی دارد که باید نسبت به آن تقوا بورزید و آن هم صله رحم است. شاید این آیه در ظاهر آیه‌ای اخلاقی باشد اما با توجه به آثاری که در روایات برای صله رحم ذکر شده، می‌تواند آیه‌ای طبی هم باشد.

کدام غذا یا رژیم غذایی این قوت را دارد که یک‌دفعه سی سال به عمر انسان بیفزاید؟
قطعا چنین رژیم غذایی و درمانی را سراغ نداریم. اما صله رحم این توان را دارد. اگر فردی قرار باشد در سه سال آینده فوت کند با صله رحم، سی سال به عمرش افزوده می‌شود یا اگر قرار باشد سی سال عمر کند، با قطع رحم سی سال از عمرش کم می‌شود.

جدای از آثار معنوی که صله رحم به همراه دارد، بصورت مستقیم و غیر مستقیم روی جسم انسان نیز تأثیر دارد. صله رحم موجب شادی روح و نشاط درونی، رفع غم و غصه، افسردگی و دفع بیماری و بلا می‌شود. صدقه‌دادن نیز موجب دفع بلا می‌شود و اولویت در صدقه دادن، ارحام هستند. همچنین صله رحم موجب فزونی اموال می‌شود بدون اینکه فرد تلاش آن‌چنانی داشته باشد؛ تلاش‌های مضاعفی که خود موجب فرسودگی جسم انسان می‌شود. بنابراین صله رحم می‌تواند با یک واسطه آثار خوبی در زندگی داشته باشد.

ارحام از «رَحِم» و آن هم از اسم «الرحمن» گرفته شده است. «رحم» در روز قیامت به عرش خداوند معلق است و می‌گوید: «هر که من را در دنیا صله کرده است، تو امروز او را به رحمت‌ خود وصل کن و هر که من را در دنیا قطع کرده است، تو امروز او را از رحمت‌ خود قطع کن». «رحم» دعا کننده است چرا که یک موجود دارای حیات است.

ارحام به واسطه رحم مادر، رحم مادربزرگ و سلسله مراتب مادران به بالا به یکدیگر متصل هستند. برادر و خواهر به واسطه رحم مادر و عمو و عمه و نیز دایی و خاله به واسطه مادربزرگ متصل هستند. رحم مادربزرگ برای فرزندان اینان با یک واسطه، محور است. خداوند متعال از اسم رحمت و مهربانی خودش،‌ رحم را آفریده است و عنایت ویژه‌ای بر آن دارد از این جهت ارحام و اقوام به یکدیگر مهر و محبت دارند و به قول گذشتگان، گوشت هم را می‌خورند استخوان همدیگر را دور نمی‌اندازند.

خداوند متعال سه مرتبه در قرآن قاطع رحم را لعنت کرده است و این نشان دهنده آن است که ترک صله رحم از گناهان کبیره است. شکل صله رحم فرق می‌کند. حداقل‌هایی که می‌توان برای آن ملاحظه کرد این است که فرد نباید قهر کند و نشانه‌اش سلام کردن و نوشیدن در حد یک لیوان آب است.

در روایت آمده است:

«صِلُوا أرحامَكُم ولو بِالسَّلامِ»[1]
صله رحم کنید ولو با یک سلام کردن.

یا در روایتی دیگر آمده است:

«صِل رَحِمَكَ وَلَو بِشَربَه مِن ماءٍ»[2]
با ارحامت صله کن ولو با یک لیوان آب.

حکمت صله ارحام، به یاد هم بودن، کمک‌کار یکدیگر بودن و حل کردن مشکلات است. اگر فرد بتواند مشکل یکی از ارحامش را حل کند و این کار را نکند، یکی از مصادیق قطع رحم است.

آثار صله رحم در روایات

در روایات اهل بیت (ع) آثاری برای صله رحم بیان شده است که برخی جنبه اخلاقی و برخی جنبه طبی دارد:

1) افزایش ایمان

در روایتی آمده است:

«صِلَةُ الْأَرْحَامِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ زِيَادَةٌ فِي الْإِيمَانِ»[3]

در صورتی ایمان افزایش می‌یابد که فرد در صدد امتثال امر خداوند باشد یعنی به خاطر خداوند آن را انجام دهد.

برخی ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ﴾ را این‌طور معنا کردند: بپرهیزید از خداوندی که نسبت به او و ارحام مورد سوال واقع می‌شوید. در این صورت «تَسَاءَلُونَ» باید «تُسَاءَلُونَ» خوانده شود. اهمیت ارحام به قدری است که خداوند آن را کنار نام خود ذکر کرده است.

آثاری نیز برای صله رحم ذکر شده که شرطش امتثال امر خداوند نیست. به عنوان مثال فزونی مال و طولانی شدن عمر از منفعت‌های دنیوی صله رحم هستند. اگر کافر هم صله رحم داشته باشد به این منفعت‌ها نائل می‌شود اگر چه تقویت ایمان را برایش به همراه نداشته باشد.

2) افزایش روزی

امام حسین (ع) فرمودند:

«مَن سَرَّهُ أن يُنسَأَ في أَجَلِهِ و يُزادَ في رِزقِهِ فَليَصِلْ رَحِمَهُ»[4]

صله رحم به قدری مهم است که کفر مجوز قطع آن نمی‌شود. اگر ارحام کافر باشند، باید با حداقل‌هایی ارتباط با آن‌ها محفوظ باشد. با برقراری ارتباط، می‌توانیم به آنان در جهت با ایمان شدنشان کمک کنیم یا لااقل دشمنی‌شان را نسبت به خودمان کم کنیم. از مصادیق موارد مصرف زکات، تألیف قلوب کافران جهت آشنایی آنان با اسلام، دفع دشمنان، یا کمک گرفتن در سایر نیازهاى دینى از آنان است.

صله رحم با کفار، علاوه بر آثار روحی و جسمی برای خودمان، باعث کاهش دشمنی و ظلمت نفسانی آنان می‌شود و چه بسا موجب هدایت آنان شود.

3) آبادانی شهرها

در روایت داریم:

«البر و صلة الأرحام عمارة الدنيا و زيادة الأعمار»[5]
نیکی به بندگان خدا و صله رحم سبب آبادانی دنیا و زیادی عمرها می‌شود.

یا در روایتی دیگر آمده است:

«صِلَةُ الرَّحِمِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ يَعْمُرَانِ الدِّيَارَ وَ يَزِيدَانِ فِي الْأَعْمَارِ»[6]
صله رحم و خوب همسایگی کردن شهرها را آباد و عمرها را زیاد می‌کند.

صله رحم موجب برکت زمین و آبادی دنیا می‌شود. قطع رحم نیز ممکن است خشکسالی به همراه داشته باشد.

4) پاداش‌های زودرس

صله رحم جزء پاداش‌هایی است که زود به فرد می‌رسد. خداوند عجله دارد که پاداش فردی را که صله رحم می‌کند، زود به او بدهد و نمی‌گذارد به قیامت برسد و در همین دنیا مال و عمرش را پربرکت می‌کند. در روایتی آمده است:

«إِنَّ أَعْجَلَ الْخَيْرِ ثَوَاباً صِلَةُ الرَّحِمِ»[7]
زودرس‌ترین پاداش خوبی‌ها پاداش صله رحم است.

5) حفظ نعمت‌ها

یکی از راه‌های ماندگاری نعمت، صله رحم است:

«حِراسَةُ النِّعَمِ في صِلَةِ الرَّحِمِ»[8]

6) بی‌نیاز و غنی شدن

در روایتی آمده است:

«كُلُّ أَهْلِ بَيْتٍ إِذَا تَوَاصَلُوا كَانُوا فِي كَنَفِ اَلرَّحْمَنِ وَ مَا مِنْ أَهْلِ بَيْتٍ يَتَوَاصَلُونَ فَيَحْتَاجُونَ أَبَداً»[9]

خداوند به جهت ارتباط خاندان با هم بی‌نیازی را نصیبشان می‌کند به گونه‌ای که هرگز دچار فقر نخواهند شد.

7) محبوبیت نزد خداوند

حضرت پیامبر (ص)‌ فرمودند:

«مَنْ ضَمِنَ لِي وَاحِدَةً ضَمِنْتُ لَهُ أَرْبَعَةً- يَصِلُ رَحِمَهُ فَيُحِبُّهُ أَهْلُهُ وَ يُوَسَّعُ عَلَيْهِ فِي رِزْقِهِ- وَ يُزَادُ فِي أَجَلِهِ وَ يُدْخِلُهُ اللَّهُ فِي الْجَنَّةِ الَّتِي وَعَدَهُ»[10]
هر کس یک عمل را برای من ضمانت کند،‌ من چهار چیز را برایش ضمانت می‌کنم: با ارحامش رابطه برقرار کند، محبوب خدا شود و رزق و روزی‌اش زیاد شود و عمرش فزونی یابد و وارد بهشتی شود که به او وعده داده شده است.

8) محبوبیت نزد خویشان

هر انسانی طبیعتا دوست دارد محبوب دیگران باشد و دیگران او را دوست بدارند. در زیارت امین الله می‌خوانیم: «مَحْبُوبَةً فِي أَرْضِكَ وَ سَمَائِكَ» خداوندا من را محبوب در زمین و آسمانت قرار بده. این خواسته روحی همه انسان‌ها است.

امیر المؤمنین (ع) فرمودند:

«صِلَةُ الرَّحِمِ تُوجِبُ المَحَبَّةَ»[11]
صله رحم موجب محبت می‌شود.

9) افزایش مال

در روایتی داریم:

«صِلَةُ الرَّحِمِ تُوَسِّعُ الآجالَ وَ تُنْمِي الأمْوالَ»[12]

یکی از خواص صله رحم افزایش عمر است. همان‌طور که گفتیم هیچ رژیم غذایی به اندازه صله رحم نمی‌تواند موجب فزونی عمر انسان شود. بنابراین این آیه می‌تواند آیه‌ای طبی باشد. صله رحم بلا را دفع، مال و عمر را زیاد می‌کند و شادابی و محبت به همراه دارد. آیا تا بحال چنین نگاهی به آموزه‌های دینی داشته‌ایم؟ بنابراین می‌توان صله رحم را به افرادی که افسردگی یا مشکلات مالی دارند، توصیه کرد.

10) بزرگی

در روایتی آمده: سه چیز است که در هر کسی باشد در میان جمع آقا و بزرگ می‌شود: کظم غیظ، عفو و گذشت از گنه‌کار و صله رحم با جان و مال نسبت به آشنایان.

11) پاکیزگی نفس

صله رحم روح انسان را پاک می‌کند. در روایتی راجع به آن چنین آمده است:

«صِلَةُ اَلْأَرْحَامِ تُحَسِّنُ اَلْخُلُقَ وَ تُسَمِّحُ اَلْكَفَّ وَ تُطَيِّبُ اَلنَّفْسَ وَ تَزِيدُ فِي اَلرِّزْقِ وَ تُنْسِئُ فِي اَلْأَجَلِ»[13]
صله رحم اخلاق را خوب و دست را بخشنده و نفس را پاکیزه و رزق را زیاد می‌کند و اجل را به تأخیر می‌اندازد.

بنابراین صله رحم،‌ درمان عصبانیت صفرایی و بخل است.

12) سلامتی جسم

در برخی روایات قید شده که صله رحم موجب عافیت بخشی به بدن می‌شود:

«مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُنْسَى فِي أَجَلِهِ وَ يُعَافَى فِي بَدَنِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَه‌»[14]
هر کس دوست دارد در اجلش تأخیر افتد و بدنش در عافیت باشد، صله رحم کند.

13) افزایش جمعیت

اگر جمعی از ارحام و آشنایان کنار هم قرار گیرند، قوت روحی پیدا می‌کنند؛ مخصوصا اگر آن جمع هم‌فکر و هماهنگ باشند. حاضر شدن در جمع افراد ولو اهل منکر و گناه، باعث احساس قوت در آنان می‌شود. امیر المؤمنین (ع) در نهج البلاغه فرمودند: اگر از رحمت قطع رابطه کردی، یک دست از آنان بریدی اما هزار دست به نفع تو بریده شده است.

به تعبیر مرحوم علامه مجلسی اول، افزایش جمعیت به این معنا نیست که تعداد آدمیان زیاد می‌شود بلکه منظور این است که در نگاه دیگران یک مجموعه قوی و قدرتمند خواهند بود. کمیت زیاد، کیفیت معنوی را زیاد می‌کند. در روایت داریم:

«صِلَةُ الرَّحِمِ تُنْمِي العَدَدَ وَتُوجِبُ السُّؤْدَدَ»[15]
صله رحم جمعیت را زیاد می‌کند و سبب بزرگی و آقایی می‌گردد.

حضرت زهرا (س) فرمودند:

«فَرَضَ اللّه ُصِلَةَ الأرحامِ مَنماةً لِلعدَدِ»[16]
خداوند صله ارحام را واجب کرد تا سبب زیادی جمعیت گردد.

گفتیم که منظور از زیادی جمعیت به تعبیر مرحوم مجلسی این است که در نگاه دیگران عدد آن‌ها بیشتر می‌شود.
یکی دیگر از معانی‌ آن، زیاد شدن جمعیت است. چرا که بسیاری از ازدواج‌ها در این جمع‌ها صورت می‌گیرد. دیدن دختران و پسران در این جمع‌ها یا معرفی آنان به دیگران زمینه شفاعت در ازدواج و برقراری آن را فراهم می‌شود.

در روایات اهل بیت (ع) ازدواج فامیلی منع نشده است. اگر چه طبق قاعده «عدم الوجدان لا یدل علی عدم الوجود»، نیافتن به معنای وجود نداشتن نیست. منع ازدواج فامیلی بیشتر در روایات اهل تسنن وارد شده است. در روایات اهل بیت (ع) راهکارهایی (مانند مداومت بر خوردن برگ چغندر) وجود دارد که با رعایت آن‌ها می‌توان مشکلات ازدواج فامیلی را برطرف کرد. برگ چغندر موجب پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های ژنتیکی و درمان آن‌ها می‌شود. همچنین خوردن سویق‌ها نیز از ضعیف بدنیا آمدن کودک پیشگیری می‌کند. یکی از مصادیق ضعف، ضعف عقلی است. با رعایت توصیه‌های اهل بیت (ع)‌ برای دوران بعد از بارداری، دیگر جایی برای نقص‌های عضوی، فکری و ذهنی وجود نخواهد داشت.

بنابراین صله رحم می‌تواند موجب افزایش ازدواج‌ها هم بشود.

14) دفع بلا

در روایتی آمده است:

«صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَكِّي الْأَعْمَالَ‌ وَ تُنْمِي الْأَمْوَالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوَى وَ تُيَسِّرُ الْحِسَابَ وَ تُنْسِئُ فِي الْأَجَلِ‌»[17]
صله رحم اعمال را پاکیزه می‌کند و اموال‌ را رشد می‌دهد و بلا‌ها را دفع می‌کند و حساب را آسان می‌کند و اجل را به تأخیر می‌اندازد.

صله ارحام نیت‌ها را پاکیزه و دوستی‌ها را خالص‌تر می‌کند و انسان را از چاپلوسی در می‌آورد.

در روایتی از امیر المؤمنین (ع)‌ سوال کردند: چه چیزی موجب کظم غیظ خداوند می‌شود؟ حضرت فرمودند: صدقه دادن پنهانی و صله رحم.

15) کسب برترین فضیلت‌ها

صله رحم سبب کسب برترین فضیلت‌ها می‌شود و از مصادیق مکارم الأخلاق است. مکارم اخلاق، بجای آوردن شاخص‌های اخلاقی است. حضرت پیامبر (ص)‌ درباره افضل فضائل فرمودند:

«أن تصل من قطعك و تعطى من حرمك و تصفح عمّن ظلمك»[18]
با کسی که از تو بریده است، ارتباط برقرار کنی و به کسی که تو را محروم کرده است، عطا کنی و از کسی که به تو ظلم کرده است، درگذری.

اگر شما برای ارتباط برقرار کردن با شخصی که با شما قهر کرده پیشگام شوید، بزرگ‌ترین فضیلت را بدست آوردید. اگر چه در ظاهر خود را کوچک کردید اما در واقع فضیلت بزرگی را بدست آوردید که جزو مکارم اخلاق است.

16) پیشگیری از مرگ‌های بد

مرگ‌های غیر طبیعی را مرگ‌های بد گویند. یکی از مصادیق آن می‌توان موارد زیر را ذکر کرد:

1- بیماری که چهارده روز طول بکشد و منجر به مرگ شود؛
2- حوادثی که به صورت اتفاقی بوجود آید و فرد بر اثر آن بمیرد یا به سختی بمیرد؛
3- مردن بر اثر بیماری‌های زشت و شنیع.

صله رحم انسان را از مرگ‌های بد در امان می‌دارد. البته در ظاهرِ تمام توصیه‌هایی که مطرح شد، صله رحم عامل صد در صد است. اما ممکن است مانع یا حکمت برتری وجود داشته باشد که از تأثیر آن بکاهد. به عنوان مثال فردی اهل صله رحم است اما چند ماه بیماری‌اش طول می‌کشد و بعد به شکل سختی فوت می‌کند. با اینکه صله رحم آثار زیادی در زندگی‌اش داشته است اما برخی گناهان مانع شدند که اثر صد در صد خود را داشته باشد. لسان این روایات لسان اقتضاء‌ نیست که برخی بگویند اقتضای این پاداش‌ها را دارد. بلکه لسانش، لسان علت و معلولی است. اما ممکن است جاهایی، موانعی وجود داشته باشد.

17) جلب رحمت در قیامت

در رابطه با ماه مبارک رمضان وارد شده است:

«مَنْ وَصَلَ فِيهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ قَطَعَ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ»[19]
کسی که در این ماه با خویشان خود صله رحم برقرار کند، خداوند رحمت خودش را به او وصل می‌کند در روزی که او را ملاقات می‌کند. و کسی که قطع رحم کند، خداوند رحمتش را از او قطع می‌کند در روزی که او را ملاقات می‌کند.

عبارت ﴿وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ﴾[20] در قرآن به معنای «لعنت خدا بر او» است. لعنت خدا همان قطع رحمت است یعنی رحمت ویژه را از او برمی‌دارد.

آیا شوهر خاله یا شوهر عمه از مصادیق ارحام است؟
این‌ها از مصادیق ارحام نیستند. خاله‌ها، عمه‌ها و فرزندانشان از مصادیق ارحام هستند.

آیا مادر زن یا خواهر شوهر از مصادیق ارحام هستند؟
در خطبه ازدواج حضرت زهرا (س) وارد شده است که خداوند سَبَب را هم نَسَب لاحق قرار دارد و به آن ملحق کرد. در مرحله دوم ارحام همسر بمنزله است یعنی اقوام همسر هم به ارحام ملحق شده‌اند اما جزو ارحام نیستند.

برای صله ارحام همسر نیز آثاری وجود دارد. من نسبت به پسر خاله همسرم، وظیفه‌ای که روایات تأکید کرده را ندارم اما قطعا نسبت به پسر خاله‌ی خودم وظایفی دارم. اگر فردی می‌خواهد از آثار صله ارحام همسر بهره‌مند شود، می‌تواند با ارحام همسرش ارتباط برقرار کند که خداوند پاداش‌های عظیمی به او می‌دهد.

18) تأثیر در محاسبه اعمال

در روایتی آمده است:

«إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ الْبِرَّ لَيُهَوِّنَانِ الْحِسَابَ وَ يَعْصِمَانِ مِنَ الذُّنُوبِ فَصِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ بَرُّوا بِإِخْوَانِكُمْوَ لَوْ بِحُسْنِ السَّلَامِ وَ رَدِّ الْجَوَابِ»[21]

19) ورود به بهشت

حضرت موسی (ع)‌ در مناجاتش با خدا عرض کرد: خدایا! پاداش کسی که صله رحم کند، چیست؟ خداوند فرمود: اجلش را به تأخیر می‌اندازم، سکرات مرگ را بر او آسان می‌گردانم و خزانه‌داران بهشت به او ندا می‌دهند: به سوی ما بیا و از هر دری که می‌خواهی وارد بهشت شو.

خداوند دنبال بهانه است که ما را بهشتی کند. راز ارحم الراحمین بودن خداوند این است که رحم را از رحمت خود قرار داده است. مهر و محبت مادران عالم نیز شعاعی از اسم رحمانیت خداوند است.

خداوند آیت الله شجاعی را رحمت کند که در مقالات عرفانی‌اش در بحث حجاب‌های ظلمانی و حجاب‌های نورانی فرمود: نظام اسباب و مسببات حجاب است. افراد سبب را می‌بینند و سبب‌ساز را نمی‌بینند. لذا خداوند مظلوم واقع می‌شود. در حالی که همه لطف و کرامات از ناحیه خداست. مهر و محبت همه مادران و موجودات ماده نسبت به فرزندانشان از جانب خداوند و شعاعی از محبت اوست.