درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/ادامه روزه درمانی /

در ادامه بحث روزه‌داری یکی دیگر از آیات طبی قرآن،‌ آیه 184 سوره بقره را بیان می‌کنیم:

﴿أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ ۚ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ۖ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ ۚ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾
‌ی واجب بر طعام نیازمند بیفزاید،‌ برایش بهتر است و روزه گرفتن هر چند دشوار باشد اگر فضیلت و ثوابش را بدانید برای شما بهتر است.

حد بیماری چیست؟

در روایت زیر حد بیماری ذکر شده است:

«سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ مَا حَدُّ الْمَرَضِ الَّذِي يُفْطِرُ فِيهِ الصَّائِمُ وَ يَدَعُ الصَّلَاةَ مِنْ قِيَامٍ فَقَالَ‌ بَلِ الْإِنْسانُ عَلى‌ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا يُطِيقُهُ»[1]
راوی گوید؛ از امام صادق (ع) سوال کردم: حد مرضی که شخص روزه‌دار می‌تواند در آن افطار کند و نماز ایستاده را واگذارد و نشسته نماز بخواند، چیست؟ حضرت فرمودند: بلکه انسان بر نفس خویش بینا است و می‌داند به چه اندازه طاقت دارد.

هر انسانی طبیب خودش است و خودش را بهتر می‌شناسد. بنابراین باید به درونش مراجعه کند و ببیند توانایی روزه گرفتن دارد و آیا روزه‌ گرفتن برای او طاقت فرسا و غیرقابل تحمل است یا خیر؟ دیگران نباید تعیین کنند فرد توانایی روزه گرفتن را دارد یا ندارد. این لطف خداوند است که خود فرد ببیند آیا با روزه گرفتن احساس ضعف و ضرر می‌کند تا قاعده نفی حرج را بکار گیرد. خداوند با واجب کردن روزه نمی‌خواهد بر انسان‌ها حرج تحمیل کند.

در برخی روایات بیماری به صورت ملموس مشخص شده و آن هم درک ضعف و ناتوانی است.

در تفسیر العیاشی ابی بصیر گوید:

«سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ حَدِّ اَلْمَرَضِ اَلَّذِي يَجِبُ عَلَى صَاحِبِهِ فِيهِ اَلْإِفْطَارُ كَمَا يَجِبُ عَلَيْهِ فِي اَلسَّفَرِ فِي قَوْلِهِ: ﴿وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ﴾ قَالَ: هُوَ مُؤْتَمَنٌ عَلَيْهِ مُفَوَّضٌ إِلَيْهِ فَإِنْ وَجَدَ ضَعْفاً فَلْيُفْططِرْ، وَ إِنْ وَجَدَهُ قُوَّةَ فَلْيَصُمْ كَانَ اَلْمَرِيضُ عَلَى مَا كَانَ»[2]
از امام صادق (ع) در رابطه با بیماری که واجب است صاحبش افطار کند، همچنان که در سفر واجب است افطار کند؛ به فرموده خداوند: ﴿مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ﴾، سوال کردم. حضرت فرمودند: شخص بیمار مورد اطمینان است و تشخیص میزان بیماری به خود او واگذار شده است اگر در خودش ضعفی یافت، باید افطار کند و اگر در خودش قوتی یافت باید روزه بگیرد. این‌گونه است که تشخیص داده می‌شود بیمار، بیمار هست یا نه.

در صدر اسلام کسانی بودند که با وجود حکم روزه برای مسافر (که نباید روزه بگیرد) روزه می‌گرفتند. در حالی که چنین روزه‌ای صحیح نیست و باید قضای آن را بگیرند. مگر اینکه فرد جاهل باشد که در این صورت روزه‌اش قضا ندارد.

تب از مصادیق بیماری‌هایی است که فرد می‌تواند روزه‌اش را بخورد، بلکه واجب است بخورد. تب ضعف به همراه دارد،‌ استخوان‌ها را سست می‌کند و موجب ذوب شدن گوشت و کم‌خونی می‌شود.

راوی می‌گوید:

«حُمِمْتُ بِالْمَدِينَةِ يَوْماً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَبَعَثَ إِلَيَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ بِقَصْعَةٍ فِيهَا خَلٌّ وَ زَيْتٌ وَ قَالَ لِي أَفْطِرْ وَ صَلِّ وَ أَنْتَ قَاعِدٌ»[3]

روغن زیتون و سرکه غذای خوبی برای افراد تب‌دار است.

آیه‌ای که ذکر شد نشان‌دهنده‌ی این است در انجام تکالیف، باید برای بیمار ملاحظه‌ی خاصی صورت گیرد. مسافر نیز حرمت دارد و خداوند حال مسافر را رعایت کرده، در حدی که نماز چهار رکعتی را به دو رکعت تبدیل کرده و روزه را از او برداشته است.

اگر کسی ترس این را دارد وقتی روزه می‌گیرد دچار بیماری رمد (التهاب، ورم یا درد چشم) شود، باید روزه‌اش را افطار کند.

امام صادق (ع) فرمودند:

«الصَّائِمُ إِذَا خَافَ عَلَى عَيْنَيْهِ مِنَ الرَّمَدِ أَفْطَرَ»[4]

اگر خوف عقلایی داشته باشد که با روزه، دچار رمد می‌شود، افطار کند.

یکی از عوارض ضعف کلیه، پف دور چشم است که همان رمد می‌باشد. کلیه‌ی ضعیف نمی‌تواند ادرار را کاملا از خون جذب و خارج کند. در نتیجه ادرار در خون باقی می‌ماند و اثرش را دور چشم می‌گذارد. اگر فرد خوف این را دارد که کلیه‌اش ضعیف شود،‌ باید افطار کند. خداوند در ادامه بحث روزه در آیه می‌فرماید: ﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾[5] خدا نمی‌خواهد بر شما سخت‌گیری کند. اگر قرار باشد روزه ما را بیمارتر کند، خلاف حکمت الهی است. در حالی که حکمت روزه «صوموا تصحوا» است.

روزه سختی دارد منتها بحثی بین فقها وجود دارد که این سختی قابل تحمل است یا غیر قابل تحمل. استاد آیت الله فاضل لنکرانی فرمود: قید غیر قابل تحمل ندارد که بگوییم اگر سختی غیر قابل تحمل بود،‌ فرد روزه‌اش را بخورد و نیز فرمود: غیر قابل تحمل بودن در آن شرط نیست. اگر سختی بر فرد روزه‌دار وارد شد، روزه‌اش را می‌تواند بخورد اگر چه خداوند در ادامه آیه، فرمود: اگر روزه بگیرد برایش بهتر است.

روزه گرفتن بر چه کسانی مشقت دارد؟ جواب این سوال در روایت زیر آورده شده است:

«قَالَ الشَّيْخُ الْكَبِيرُ وَ الَّذِي يَأْخُذُهُ الْعُطَاشُ»[6]
فرمودند: پیرمردها و پیرزن‌ها و کسانی که عطش زیادی دارند.

اگر فرد در حین روزه دچار عطش، ضعف و سختی شود، باید افطار کند. اما می‌تواند شب هنگام تمهیداتی بکار ببرد که در طول روزه عطش و ضعف زیادی نداشته باشد. برای عطش زیاد، سویق عدس و برای ضعف، سویق سنجد توصیه می‌شود. این راهکار زمانی که روزه نیست، قابل اجرا است اما اگر هنگام روزه، دچار عطش زیاد و ضعف شد، می‌تواند افطار کند ولی باید فدیه دهد.

در روایت راجع به سویق عدس آمده:

«سَوِيقُ الْعَدَسِ يَقْطَعُ الْعَطَشَ»[7]
سویق عدس عطش را قطع می‌کند.

فدیه، طعام مسکین است. یک مدّ طعام در ازای هر روز باید به فقیر داده شود. یکی از بهترین مصادیق طعام، سویق است. در لغت آمده، بر هر خوردنی که از زمین رویش یابد اعم از حبوبات و میوه‌ها اطلاق طعام می‌شود. نان، گندم، جو و میوه‌ها از مصادیق طعام هستند. بسیار مناسب است که به فقیر غذا و میوه با هم داده شود. طبق فرموده خداوند: اگر بیشتر بدهید به نفع شما است.

«السَّوِيقُ طَعَامُ الْمُرْسَلِينَ أَوْ قَالَ طَعَامُ النَّبِيِّينَ»[8]
سویق غذای مرسلین است یا طعام انبیاء است.

سویق عارضه‌هایی را که ممکن است روزه بر فرد داشته باشد، برطرف می‌کند و این امکان را برای فرد فراهم می‌کند که روزه بگیرد و به خواص روزه برسد.

«السَّوِيقُ يُنْبِتُ اللَّحْمَ وَ يَشُدُّ الْعَظْمَ»[9]

راوی می‌گوید:

«كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَأَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا فَقَالَ لَهُ يُولَدُ لَنَا الْمَوْلُودُ فَيَكُونُ مِنْهُ الْقِلَّةُ وَ الضَّعْفُ فَقَالَ مَا يَمْنَعُكَ مِنَ السَّوِيقِ فَإِنَّهُ يَشُدُّ الْعَظْمَ وَ يُنْبِتُ اللَّحْمَ»[10]
نزد امام صادق (ع)‌ بودم،‌ مردی از شیعیان آمد و گفت: فرزندانی برای ما به دنیا می‌آیند که نحیف و ضعیف هستند. حضرت فرمودند: چه چیزی تو را از سویق باز می‌دارد؟ چرا که استخوان را تقویت و گوشت را می‌رویاند.

روایت دیگری داریم که بر سویق اطلاق طعام شده است:

«أَفْضَلُ سَحُورِكُمُ السَّوِيقُ وَ التَّمْرُ»[11]
بهترین سحری‌های شما سویق و خرما است.

بهترین شاهد برای بحث ما روایت زیر می‌تواند باشد:

«نِعْمَ الطَّعَامُ السَّوِیقُ»[12]
سویق چه خوب طعامی است.

جا دارد این در رساله‌ها ورود پیدا کند که یکی از مصادیق طعام که به عنوان کفاره مطرح شده، سویق باشد.

در مورد سویق بادام و شکر سرخ در روایت آمده است:

«إِنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أُتِيَ بِسَوِيقِ لَوْزٍ فِيهِ سُكَّرُ طَبَرْزَدٍ فَقَالَ هَذَا طَعَامُ الْمُتْرَفِينَ بَعْدِي»[13]
برای پیامبر (ص) سویق بادام که در آن شکر سرخ بود، آورده شد. حضرت فرمودند: این طعام نازپرودگان پس از من است.

سویق بادام با شکر سرخ طعام سرمایه‌داران است. معلوم می‌شود سویق بادام و شکر سرخ قوت زیادی دارد.

«نِعْمَ الْقُوتُ السَّوِيقُ إِنْ كُنْتَ جَائِعاً أَمْسَكَ وَ إِنْ كُنْتَ شَبْعَانَ أَهْضَمَ طَعَامَكَ»[14]
چه خوب غذایی است سویق اگر گرسنه باشی، آن را برطرف می‌کند و اگر سیر باشی، طعامت را هضم می‌کند.

«قوت» از قُوَت می‌آید یعنی به بدن نیرو می‌دهد.