درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/خواص سرکه و آبغوره /

در ادامه بحث آیات الأبدان، ذیل آیه‌ی شریفه‌ای که در رابطه با انگور درمانی مطرح شد،‌ نکاتی ذکر شد. خواص درمانی مویز (یا کشمش) و سرکه که از مصادیق «رِزْقًا حَسَنًا» هستند،‌ باقی ماند.

﴿وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾[1]
از محصولات درختان خرما و انگور شراب و رزق حَسَن می‌گیرید، که در این کار آیتی برای خردمندان پدیدار است.

اینکه خداوند دو درخت خرما و انگور را با خواص فراوان و فرآورده‌های گوناگون خلق کرده، آیتی است برای کسانی که اهل تفکر و تعقل باشند.

قبلا بیان کردیم که برای «سَكَرا» چند احتمال وجود دارد:

1- یک احتمال این است که «سَكَرًا» به معنای شراب باشد و این آیه نازل‌ترین مرحله‌ی بیان تحریم شراب است. در مرحله اول خداوند می‌فرماید: شما از انگور و خرما شراب می‌گیرید. در مرحله‌ی بعد می‌فرماید: شراب منافع اقتصادی دارد و در نهایت می‌فرماید: شراب رجس و عملی شیطانی است و با شدت و حدت می‌فرماید: ﴿فَاجْتَنِبُوهُ﴾[2] بایستی از آن اجتناب کنید.
اگر خداوند در ابتدای اسلام حکم تحریم شراب را صادر می‌کرد، بسیاری از افراد ایمان نمی‌آوردند و مسلمان نمی‌شدند. لذا گام به گام و مرحله به مرحله حکم تحریم را بیان کرد.

2- احتمال دیگر این است که منظور از «سَكَرًا» شیره یا آب انگور و خرما باشد. همه فرآورده‌های انگور و خرما به صورت حلال از مصادیق «رزق حَسَن» هستند.

سرکه

سرکه یکی از مصادیق رزق حسن است. در روایات اهل بیت (ع) به مصرف سرکه‌ی «خل الخمر» سفارش بسیاری شده است. «خل الخمر» سرکه‌ای که قابلیت شراب شدن داشته باشد یا ابتدا تبدیل به شراب و سپس تبدیل به سرکه شده باشد.

در روایت آمده است:

«كُلُوا خَلَّ الْخَمْرِ مِمَّا فَسَدَ- وَ لَا تَأْكُلُوا مَا أَفْسَدْتُمُوهُ أَنْتُمْ»[3]

بگذارید خود به خود و نه با بکارگیری سرکه کهنه و نمک دریا، سرکه شود. سرکه‌ای را که با بکارگیری سرکه کهنه یا نمک ایجاد می‌شود، مصرف نکنید.

تعبیر «خل الخمر» به معنای سرکه شرابی می‌باشد. یکی از معانی سرکه شرابی این است که آب انگور یا خرما قابلیت شراب شدن را داشته باشد. در این صورت سرکه سیب از این جمله خارج می‌شود. زیرا سرکه سیب قابلیت شراب شدن را ندارد. معنای دیگر سرکه شرابی این است که یک بار شراب شود و بعد تبدیل به سرکه شود.

روش ساخت سرکه شرابی

یک شکل ساخت خل الخمر به این صورت است که آب انگور را بگیرند و حرارت دهند. وقتی آب انگور حرارت ببیند،‌ تفاله‌هایش بالا می‌آید. سپس بگذارند 45 یا 90 روز بماند تا کپک بزند، پف کند و تفاله‌هایش ته‌نشین شود. وقتی تفاله‌ها بالا بیاید، انقلاب اول است و وقتی ته‌نشین شوند و پشه سرکه بیاید، انقلاب دوم است. در انقلاب دوم، شراب به سرکه تبدیل می‌شود. در این روش، همین که آب انگور حرارت ببیند، تبدیل به شراب می‌شود.

شکل دیگر آن به این صورت است که آب انگور را بگیرند و در خمره‌ای نیمه در باز بریزند و بگذارند 45 یا 90 روز بماند تا پشه سرکه بیاید و تبدیل به سرکه شود.

خواص سرکه در روایات

1) تقویت کننده عقل

امام صادق (ع) فرمودند:

«الْخَلُّ يَشُدُّ الْعَقْلَ»[4]
سرکه عقل را تقویت می‌کند.

افرادی که غلبه صفرا دارند و دچار اختلال العقل و عصبانیت زیاد می‌شوند،‌ مناسب است در خورشت، سالاد و سر سفره، سرکه مصرف کنند.

امام صادق (ع) در روایتی دیگر فرمودند:

«إِنَّا لَنَبْدَأُ بِالْخَلِّ عِنْدَنَا كَمَا تَبْدَءُونَ بِالْمِلْحِ عِنْدَكُمْ وَ إِنَّ الْخَلَّ لَيَشُدُّ الْعَقْلَ‌»[5]

ما روایاتی داریم که ائمه اطهار (ع) می‌فرمایند: گاهی با نمک و گاهی با سرکه ختم می‌کنیم. اما آغاز کردن با نمک چیزی مسلم بوده است.

بر اساس این روایت، اهل بیت (ع) گاهی غذا را با سرکه و گاه با نمک شروع می‌کردند.

2) خورشتی نیکو برای پیشگیری از فقر

سرکه در روایات به عنوان بهترین خورشت معرفی شده است.

در روایتی نبوی آمده است:

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نِعْمَ الْإِدَامُ الْخَلُّ لَا يُقْفِرُ بَيْتٌ فِيهِ خَلٌّ»[6]
حضرت پیامبر (ص) فرمودند: چه خوب خورشتی است سرکه، خانه‌ای که سرکه در آن باشد، فقیر نگردد.

مداومت بر خواندن سوره واقعه در شب نیز از فقر پیشگیری می‌کند.

خانه‌ای که سرکه در آن باشد به این معناست که در آن خانه سرکه مصرف شود، چرا که مایه برکت است.

در روایتی آمده است:

«دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ عَلَى أُمِّ سَلَمَةَ فَقَرَّبَتْ إِلَيْهِ كِسَراً فَقَالَ هَلْ عِنْدَكِ إِدَامٌ قَالَتْ لَا يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا عِنْدِي إِلَّا خَلٌّ فَقَالَ نِعْمَ الْإِدَامُ الْخَلُّ مَا أَقْفَرَ بَيْتٌ فِيهِ الْخَلُ‌»[7]
رسول خدا (ص) بر ام سلمه وارد شد، وی تکه نانی پیش روی حضرت نهاد. حضرت فرمودند: خورشتی نزد تو نیست؟ گفت: نه ای رسول خدا! چیزی جز سرکه ندارم. حضرت فرمودند: سرکه خوب خورشتی است، خانه‌ای که در آن سرکه باشد، فقیر نشود.

امام صادق (ع) فرمودند:

«ائْتَدِمُوا بِالْخَلِّ فَنِعْمَ الْإِدَامُ الْخَلُ‌»[8]
سرکه را خورشت خود قرار دهید یا سرکه را در خورشت خود قرار دهید.

در برخی روایات نیز ترکیب سرکه و روغن زیتون به عنوان بهترین خورشت معرفی شده است:

«كَانَ أَحَبُّ اَلْأَصْبَاغِ إِلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ اَلْخَلَّ وَ اَلزَّيْتَ طَعَامَ اَلْأَنْبِيَاءِ»[9]

غذای مورد علاقه حضرت زهرا (س) نیز سرکه و روغن زیتون بود.

در روایتی در رابطه با ترکیب روغن زیتون و سرکه آمده است:

«سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنِ الطَّعَامِ فَقَالَ عَلَيْكَ بِالْخَلِّ وَ الزَّيْتِ فَإِنَّهُ مَرِي‌ءٌ وَ إِنَّ عَلِيّاً عَلَيْهِ السَّلاَمُ كَانَ يُكْثِرُ أَكْلَهُ وَ إِنِّي أُكْثِرُ أَكْلَهُ لِأَنَّهُ مَرِي‌ءٌ»[10]
از امام صادق (ع) در مورد طعام پرسیدم. حضرت فرمودند:‌ بر تو باد به سرکه و روغن زیتون،‌ زیرا بدن کاملا از آن نفع می‌برد و حضرت علی (ع) زیاد از این غذا می‌خوردند و من نیز از این غذا زیاد می‌خورم زیرا بدن کاملا از آن استفاده می‌کند.

ترکیب سرکه و روغن زیتون، معده را تقویت می‌کند تا بتواند تمامی خواص غذا را استخراج کند. افراد می‌توانند این ترکیب را در سالاد بریزند.

گاهی امام صادق (ع) گوشت را داخل روغن زیتون و سرکه قرار می‌دادند و می‌خوردند.

«فَجَعَلَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَنْتِفُ مِنَ اللَّحْمِ وَ يَغْمِسُهُ فِي الْخَلِّ وَ الزَّيْتِ وَ يَأْكُلُهُ»[11]

سوال: آیا امام صادق (ع) گوشت خام را در سرکه و روغن زیتون قرار می‌دادند؟

3) از بین برنده انگل و کرم‌های بدن

سرکه انگل، کرم، میکروب و هر موجود آزار رسان به بدن را از بین می‌برد. در روایتی آمده است:

«ذُكِرَ عِنْدَهُ خَلُّ الْخَمْرِ فَقَالَ يَقْتُلُ دَوَابَّ الْبَطْنِ وَ يَشُدُّ الْفَمَ»[12]
نزد امام صادق (ع) از سرکه شرابی سخن به میان آمد. حضرت فرمودند: جنبده‌های شکم (معده و روده) را می‌کشد و دهان را محکم می‌کند.

گاهی این جنبندگان به مغز می‌روند. در این صورت شانه‌ای که از عاج فیل درست شده باشد، انگل مغز را از بین می‌برد.

گونه‌ای از «دَوَابَّ الْبَطْنِ» کرم‌ دندان هستند که باعث خرابی دندان‌ها می‌شوند. خوردن سرکه قبل و بعد از غذا و همچنین همراه با غذا، کرم‌های دندان را از بین می‌برد و نمی‌گذارد دندان‌ از بین برود. در نتیجه دهان محکم می‌شود و به این معناست که دندان‌ها محکم می‌شوند.

4) شکاندن شدّت و حدّت صفرا و سودا

در روایتی آمده است:

«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ نِعْمَ الْإِدَامُ الْخَلُّ يَكْسِرُ الْمِرَارَ وَ يُحْيِي الْقَلْبَ»[13]
حضرت امیر المؤمنین (ع) فرمودند: چه خوب خورشتی است سرکه، مره‌ را می‌شکاند و قلب را تقویت می‌کند.

سرکه شدّت و حدّت مره صفرا و سودا را می‌شکاند و برای آن‌ها مفید است. البته برای غلبه سودا (که سرد است) بایستی سرکه در کنار روغن زیتون قرار گیرد تا از خشکی سودایی جلوگیری کند.

سرکه گرفتگی عروق را برطرف می‌کند و چربی‌هایی که جداره رگ‌ها را گرفته و در آن‌ها رسوب کرده و موجب انسداد عروق شده را از بین می‌برد، رگ‌ها را شست و شو می‌دهد و در نتیجه قلب را قوی می‌کند.

در روایتی راجع به سفره‌ای که نمک و سفره بر آن باشد، آمده است:

«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى خِوَانٍ عَلَيْهِ خَلٌّ وَ مِلْحٌ»[14]
خداوند و ملائکه‌اش دائما بر سفره‌ای که روی آن سرکه و نمک باشد، درود می‌فرستند.

امام رضا (ع) غذای خود را با سرکه شروع می‌کردند، روایت آن به این صورت وارد شده است:

«إِنَّ رَجُلًا كَانَ عِنْدَ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ بِخُرَاسَانَ فَقُدِّمَتْ إِلَيْهِ مَائِدَةٌ عَلَيْهَا خَلٌّ وَ مِلْحٌ فَافْتَتَحَ بِالْخَلِّ فَقَالَ الرَّجُلُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّكُمْ أَمَرْتُمُونَا أَنْ نَفْتَتِحَ بِالْمِلْحِ فَقَالَ هَذَا مِثْلُ هَذَا يَعْنِي الْخَلَّ يَشُدُّ الذِّهْنَ وَ يَزِيدُ فِي الْعَقْلِ»[15]
مردی در خراسان نزد امام رضا (ع) بود، پس سفره‌ای برایش آورده شد که سرکه و نمک بر سر آن بود. حضرت با سرکه آغاز کردند. آن مرد گفت: فدایت شوم! شما به ما امر کردید غذا را با نمک شروع کنیم! حضرت فرمودند: سرکه مانند نمک است، ذهن را تقویت و عقل را زیاد می‌کند.

آبغوره

از دیگر فرآورده‌های انگور، آبغوره است.

در رابطه با شافیه بیست ماهه در روایتی آمده است:

«وَ الْمُبَرْسَمُ إِذَا ثَقُلَ بِهِ وَ طَالَ لِسَانَهُ يُؤْخَذُ حَبُّ عِنَبٍ حَامِضٍ، ثُمَّ يُسْقَى الْمُبَرْسَمُ»[16]
و کسی که مبتلا به برسام است (کسی که بعلت غلبه شدید تب، دچار هذیان‌گویی شده است) هنگامی که در سرش احساس سنگینی کند و زبانش بند آمده باشد،‌ دانه انگور ترش (آبغوره) بگیرد و با داروی شافیه بیست ماهه ترکیب کند و به فردی که دچار برسام شده، بنوشاند.

برسام به تبی که منجر به هذیان‌گویی یا تشنج شود، گفته می‌شود.