درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/خواص درمانی انجیر /

آیه بیست و سوم: ﴿وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ﴾

از دیگر آیات الأبدان در قرآن کریم، آیه اول سوره تین است:
سوگند به انجیر و زیتون

﴿وَطُورِ سِينِينَ﴾[1]
و سوگند به طور سینا

﴿وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ﴾[2]
و سوگند به این شهر امن‌ (مکه)

﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾[3]
به اینکه ما انسان را در نیکوترین نظم و اعتدال آفریدیم.

﴿ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ﴾[4]
اما او را به سبب گنه‌کاری و با سوء اختیار خودش به پست‌ترین مراتب (یا منازل) وجود بازگرداندیم.

آیه اول در این ظهور دارد که «تین» به معنای درخت انجیر و «زیتون» به معنای درخت زیتون است. ظهور اولیه از این آیه این است که خداوند به دو امر خوراکی قسم یاد می‌کند و متبادر از این آیه هم همین است. بین معانی و احتمالات گوناگون،‌ آنچه که زودتر به ذهن مخاطب سبقت می‌گیرد این است که مراد و منظور از تین، انجیر خوراکی و مراد از زیتون، زیتون خوراکی است. اگر چه قبلا بیان کردیم آیات قرآن در آن واحد می‌توانند معانی یا مُرادات گوناگونی داشته باشد. این بحث‌ها اعتباری و نه حقیقی است که بگویند چطور می‌شود از یک واژه چند معنا و منظور برداشت کرد؛ یک علت نمی‌تواند یک معلول داشته باشد و قاعده‌ی واحد، «الواحد لا یصدر عنه إلا الواحد» را مطرح می‌کنند که صدور واحد دارد. این بحثی فلسفی است و ارتباطی با بحث اعتبارایات ندارد. ما می‌توانیم از واژه‌ای چند معنا را اراده کنیم و می‌تواند بر واژه‌ای چند معنا وضع شده باشد. می‌توان «موضوع له» یک واژه چند معنا داشته باشد و هم می‌شود از واژه‌ای چند معنا اراده شود. در برخی از روایات آمده منظور از ﴿التِّينِ وَالزَّيْتُونِ﴾، امام حسن (ع) و امام حسین (ع)، مراد از ﴿طُورِ سِينِينَ﴾ و ﴿هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ﴾ به ترتیب، امیرالمؤمنین (ع) و پیامبر خدا (ص) است. در روایات دیگر آمده منظور از ﴿التِّينِ وَالزَّيْتُونِ﴾، شهر مدینه و بیت المقدس است و مراد از ﴿طُورِ سِينِينَ﴾ و ﴿هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ﴾، کوفه و مکه است. در روایاتی نیز آمده؛ ﴿التِّينِ وَالزَّيْتُونِ﴾، پیامبر (ص) و امیرالمؤمنین (ع)، ﴿طُورِ سِينِينَ﴾، حضرت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و ﴿هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ﴾ ائمه اطهار (ع) هستند. همه این‌ها می‌تواند درست باشد. اما قطعا مصداق بارز ﴿التِّينِ وَالزَّيْتُونِ﴾، تین (انجیر) و زیتون خوراکی است که شاهد ما نیز هست.

اگر به محتوای آیات این سوره توجه کنید، قسم خداوند به انجیر و زیتون، نشان‌دهنده اهمیت درخت انجیر، میوه انجیر، درخت زیتون و میوه زیتون است. سوگند برای هدفی یاد می‌شود؛ خداوند از این سوگند چه هدفی را دنبال می‌کند و چه چیزی را می‌خواهد بیان کند؟ آنچه که «مقسوم علیه» است (یعنی بر آن سوگند خورده شده است) ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾ است؛ بتحقیق که خداوند انسان را در زیباترین اعتدال آفریده است. شاید بتوان برداشت کرد که خوردن زیتون و انجیر نقش بسیار زیادی می‌تواند در اعتدال بدن و قوام بخشی آن داشته باشد. اگر چه در قرآن کریم «احسن تقویم» بودن انسان وقتی کامل شد که روح خداوند در وجودش دمیده شد و انسان به فجور و تقوا ملهم شد: ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾[5] خداوند خوبی و بدی نفس را به صورت تکوینی و فطری به انسان آموزش داد. ﴿ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ﴾؛ منتهی انسان بعد از مدت زمانی که در دنیا به سر برد، رنگ و بوی دنیوی به خود گرفت و از اعلی درجه‌ای که به سر می‌برد، تنزل کرد و حتی خود را به پایین‌ترین مراحل وجودی در اعماق جهنم رساند.

﴿إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ﴾[6]
مگر کسانی که احسن تقویم خود را حفظ کردند و اهل ایمان بودند و حسن فاعلی بدست آوردند،‌ برای چنین افرادی پاداش بدون منت و همیشگی است.

﴿فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ﴾ [7]
ای انسان چه چیزی تو را بعد از این همه دلایل به تکذیب دین وا می‌دارد؟

خداوند انسان را از آب گندیده‌ای به احسن تقویم پدید می‌آورد. جسم انسان از آب گندیده تکوین یافته اما روح خدایی که در وجودش دمیده شده، به انشاء الهی است.

﴿أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ﴾[8]
آیا خداوند بهترین داوران نیست که روز قیامت راجع به انسان قضاوت می‌کند؟

تنها آیه‌ای که در قرآن در رابطه با انجیر وارد شده، آیه اول سوره تین است. اما همین یک آیه کافی است؛ زیرا خداوند به آن قسم یاد می‌کند و اصولا به چیز مهمی قسم یاد می‌شود. پس معلوم می‌شود انجیر و زیتون در پیشگاه خداوند مهم و مفید بوده‌اند و برای انسان ارزش غذایی فوق العاده‌ای دارند.

خواص انجیر در روایات

در روایات اهل بیت (ع) خواصی برای انجیر ذکر شده و قرینه‌ای بر این است که منظور از تین در آیه، انجیر خوراکی می‌باشد. اگر چه بقیه احتمالات را رد نمی‌کند.

1) قاطع بواسیر و نافع نقرس

«أُهْدِيَ إِلَى اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ طَبَقٌ عَلَيْهِ تِينٌ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ كُلُوا فَلَوْ قُلْتُ فَاكِهَةٌ نَزَلَتْ مِنَ اَلْجَنَّةِ لَقُلْتُ هَذِهِ لِأَنَّهَا فَاكِهَةٌ بِلاَ عَجَمٍ فَكُلُوهَا فَإِنَّهَا تَقْطَعُ اَلْبَوَاسِيرَ وَ تَنْفَعُ مِنَ اَلنِّقْرِسِ»[9]
طبقی که روی آن انجیر بود برای پیامبر (ص)‌ هدیه آورده شد، پیامبر (ص) به اصحابشان فرمودند: از این میوه بخورید، اگر بخواهم بگویم میوه‌ای از بهشت نازل شده، به تحقیق می‌گویم همین میوه است. چرا که این انجیر میوه‌ای بدون هسته است، پس از این میوه بخورید که بواسیر را قطع می‌کند و برای نقرس مفید است.

نکات:

* میوه‌های بهشتی هسته ندارند.

* انجیر بواسیر نر و ماده را قطع و خونریزی بواسیری و گوشت‌های اضافه آن را برطرف می‌کند به شرط اینکه بر خوردن آن مداومت باشد.

* بیماری نقرس، ورم همراه با دردی است که از پا و مخصوصا شست پا، شروع می‌شود و معمولا کل پا را درگیر می‌کند و چه بسا درد به بالای پا نیز کشیده شود.

2) تقویت کننده نیروی جنسی و رفع سردی بدن

«كُلُوا التّينَ الرَّطبَ وَ اليابِسَ فَإِنَّهُ يَزيدُ فِي الجِماعِ وَ يَقطَعُ البَواسيرَ وَ يَنفَعُ مِنَ النِّقرِسِ وَالإِبرِدَةِ»[10]

نکات:

* انجیر خشک و تر تفاوتی ندارند. آب انجیر هم می‌تواند خاصیت انجیر را داشته باشد و به کسانی که در خوردن انجیر مشکل دارند، آب آن توصیه می‌شود.

* انجیر به تنهایی برای رفع تمام سردی‌ها از جمله سردی‌های بلغمی، مفاصلی و جنسی مفید است.

3) درمان باد شابکه،‌ بلغم خام و رماتیسم

اگر کسی دچار رماتیسم شده باشد، یک مشت انجیر و یک مشت شنبلیله را بگیرد، و در آب بجوشاند. سپس صاف کرده و یک روز در میان مصرف کند.

«قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ عَلَيهِ ‌السَّلَامُ يَقُولُ‌ مِنَ الرِّيحِ الشَّابِكَةِ وَ الْحَامِ وَ الْإِبْرِدَةِ فِي الْمَفَاصِلِ‌ تَأْخُذُ كَفَّ حُلْبَةٍ وَ كَفَّ تِينٍ يَابِسٍ تَغْمُرُهُمَا بِالْمَاءِ وَ تَطْبُخُهُمَا فِي قِدْرٍ نَظِيفَةٍ ثُمَّ تُصَفِّي ثُمَّ تُبَرِّدُ ثُمَّ تَشْرَبُهُ يَوْماً وَ تَغِبُّ يَوْماً حَتَّى تَشْرَبَ مِنْهُ تَمَامَ أَيَّامِكَ قَدْرَ قَدَحٍ رَوِيٍّ»[11]
از امام کاظم (ع)‌ شنیدم که فرمودند: برای باد شابکه (بادهایی که در یک قسمت بدن متراکم است یا بادهایی که در بدن متحرک است) و بلغم خام (که تازه در حال شکل‌گیری است) و سردی در مفاصل، یک کف از شنبلیله و یک کف انجیر خشک را بگیر و روی آن آب بریز و این شنبلیله و انجیر را در ظرفی تمیز بپز و صاف کن و بگذار تا سرد شود،‌ یک روز می‌نوشی و یک روز نمی‌نوشی تا اینکه به اندازه یک قدح رومی (یک پارچ) خورده شود.

نکات:

* واژه «مَغْمُور» به این معناست که روی آن را آب بگیرد.

* در برخی از روایات قید شده آب پخته شنبلیله و انجیر طی هشت روز مصرف شود؛ یعنی چهار نوبت خورده شود. قبلا بحث کردیم که چهار نوبت در هشت روز، حداقل زمان است و معیار این است که آنقدر خورده شود تا سردی از بدن بیرون رود.

* آب پخته شنبلیله و انجیر، درمان شاخص رماتیسم است. شنبلیله و انجیر هر دو گرم هستند و بایستی دمکرده آن یک روز در میان خورده شود.

* عبارت «تَشْرَبُهُ يَوْماً وَ تَغِبُّ يَوْماً» دو احتمال دارد:
1- حضرت امام (ع) به علت تقدیر المعیشة چنین توصیه‌ای فرمودند؛ شاید فردی نتواند هر روز انجیر بخورد.

* «حام» به معنای بلغمی است که هنوز شکل نگرفته است و یک روز در میان خوردن برای درمان آن کفایت می‌کند.

نکته: به لحاظ تجربی برای فردی که سردی بدنش غالب است، خوردن روزانه دمکرده انجیر و شنبلیله مفید است. زیرا فرض بر این است که فرد غلبه شدید بلغم دارد. اگر بلغم فردی شکل گرفته باشد، خوردن روزانه آن مناسب است.

3) نرم کننده انسدادها و درمان قولنج

انجیر نرم کننده عروق یا اندام‌هایی است که دچار انسداد شده باشند و برطرف کننده گرفتگی‌ها است. ممکن است کبد، کلیه، مجرای ادرار یا رگ‌ها دچار انسداد شده باشد. مصرف انجیر این انسدادها را با گرم کردن عضو، نرم می‌کند.

«أَكْلُ التِّينِ يُلَيِّنُ‌ السُّدَدَ وَ هُوَ نَافِعٌ لِرِيَاحِ الْقُولَنْجِ فَأَكْثِرُوا مِنْهُ بِالنَّهَارِ وَ كُلُوهُ بِاللَّيْلِ وَ لَا تُكْثِرُوا مِنْه‌»[12]
خوردن انجیر راه‌های گرفته شده را نرم می‌کند و برای بیماری روده مفید است، در روز زیاد انجیر بخورد و شب انجیر بخورید اما زیاده‌روی نکنید.

نکات:

* قولنج چند معنا می‌تواند داشته باشد:

    1. یبوست: در رساله اهلیلج امام صادق (ع)، قولنج مقابل اسهال قرار گرفته است.

    2. بادی است که در روده می‌افتد و خارج نمی‌شود و درد شدیدی در روده بوجود می‌آید.

    3. مطلق بیماری‌های روده

* زیاد خوردن انجیر در شب باعث بوجود آمدن شپش می‌شود.

سوال: آیا انجیر برای سنگ هم مفید است؟

راوی می‌گوید:

«كُنْتُ بِخُرَاسَانَ أَيَّامَ اَلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ اَلْمَأْمُونِ فَقُلْتُ لِلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَا ابْنَ رَسُولِ اَللَّهِ مَا تَقُولُ فِي أَكْلِ اَلتِّينِ فَقَالَ هُوَ جَيِّدٌ لِلْقُولَنْجِ فَكُلُوهُ»[13]
زمانی که امام رضا (ع) در مشهد بودند و مأمون (لعنت الله علیه) امام را به خراسان دعوت کرد، به امام رضا (ع) گفتم: ای پسر رسول خدا ! نظر شما در رابطه با خوردن انجیر چیست؟ حضرت فرمودند: برای قولنج بسیار مفید است،‌ پس بخورید.

* انجیر برای بیماری‌های قولنج، روده و رفع ام الأمراض یا یبوست مفید است.

4) برطرف کننده بوی بد دهان

بوی بد دهان به تعبیری معلول بلغم است و انجیر بلغم را برطرف می‌کند. امام رضا (ع) فرمودند:

«التِّينُ يَذْهَبُ بِالْبَخَرِ»[14]
انجیر بدبویی دهان را از بین می‌برد.

5) تقویت کننده استخوان

«اَلتِّينُ يَذْهَبُ بِالْبَخَرِ وَ يَشُدُّ اَلْعَظْمَ وَ يُنْبِتُ اَلشَّعْرَ وَ يَذْهَبُ بِالدَّاءِ حَتَّى لاَ يُحْتَاجُ مَعَهُ إِلَى دَوَاءٍ»[15]
انجیر بدبویی دهان را از بین می‌برد و استخوان را تقویت می‌کند و سبب رویش مو می‌شود و بیماری‌ها را دور می‌کند طوری که با وجود آن به هيچ داروى ديگرى احتياج نيست.

نکات:

* انجیر برای کم‌خونی، پوکی استخوان و آرتروز بسیار مفید است.

* منظور امام (ع) از «حَتَّى لاَ يُحْتَاجُ مَعَهُ إِلَى دَوَاءٍ» این است که انجیر داروخانه‌ای سیار است و برای مشکلات معده، ریه و روده، لاغری، سردی، مشکلات استخوانی و کم اشتهایی مفید است.

6) رویاننده مو و تقویت کننده دهان و لثه‌ها

«التِّينُ يَذْهَبُ بِالْبَخَرِ وَ يَشُدُّ الْفَمَ‌ وَ الْعَظْمَ وَ يُنْبِتُ الشَّعْرَ وَ يَذْهَبُ بِالدَّاءِ»[16]
انجیر بوی بد دهان را می‌برد و دهان و استخوان را تقویت می‌کند و سبب رویش مو می‌شود و بیماری را دور می‌کند.

* خوردن انجیر برای کسانی که موهای کم‌ پشتی دارند بسیار مناسب است.

در روایت دیگری آمده است:

«التِّينُ أَشْبَهُ شَيْ‌ءٍ بِنَبَاتِ الْجَنَّةِ»[17]
انجیر شبیه‌ترین گیاه (یا میوه) به گیاهان (یا میوه‌های) بهشتی است.

6) رقیق کننده قلب و درمان خشکی چشم

انجیر قلب را رقیق می‌کند و اشک چشم می‌آورد و برای کسانی که انسداد مجاری اشکی دارند، مفید است.

برخی از افراد بلغمی مزاج، دچار گرفتگی مجاری چشم می‌شوند و اشک چشم ندارند. سویق عدس برای زیاد کردن اشک خوب است اما برای بلغمی مزا‌ج‌ها مفید نیست و چنین افرادی بایستی انجیر مصرف کنند.

«مَنْ أَرَادَ أَنْ يَرِقَّ قَلْبُهُ فَلْيُدْمِنْ أَكْلَ اَلْبَلَسِ وَ هُوَ اَلتِّينُ»[18]

* رقیق شدن قلب کنایه از جاری شدن اشک است.

خاصیت شیر انجیر در روایت

روایتی در رابطه با شیر انجیر وارد شده است:

«لَمَّا خَرَجَ مَلِكُ اَلْقِبْطِ يُرِيدُ هَدْمَ بَيْتِ اَلْمَقْدِسِ اِجْتَمَعَ اَلنَّاسُ إِلَى حِزْقِيلَ اَلنَّبِيِّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَشَكَوْا ذَلِكَ إِلَيْهِ فَقَالَ لَعَلِّي أُنَاجِي رَبِّي اَللَّيْلَةَ فَلَمَّا جَنَّهُ اَللَّيْلُ نَاجَى رَبَّهُ فَأَوْحَى اَللَّهُ إِلَيْهِ أَنِّي قَدْ كَفَيْتُكَهُمْ وَ كَانُوا قَدْ مَضَوْا فَأَوْحَى اَللَّهُ إِلَى مَلَكِ اَلْهَوَاءِ أَنْ أَمْسِكْ عَلَيْهِمْ أَنْفَاسَهُمْ فَمَاتُوا كُلُّهُمْ فَأَصْبَحَ حِزْقِيلُ اَلنَّبِيُّ وَ أَخْبَرَ قَوْمَهُ بِذَلِكَ فَخَرَجُوا فَوَجَدُوهُمْ قَدْ مَاتُوا وَ دَخَلَ حِزْقِيلَ اَلنَّبِيَّ اَلْعُجْبُ فَقَالَ فِي نَفْسِهِ مَا فَضْلُ سُلَيْمَانَ اَلنَّبِيِّ عَلَيَّ وَ قَدْ أُعْطِيتُ مِثْلَ هَذَا قَالَ فَخَرَجَتْ قَرْحَةٌ عَلَى كَبِدِهِ فَآذَتْهُ فَخَشَعَ لِلَّهِ وَ تَذَلَّلَ وَ قَعَدَ عَلَى اَلرَّمَادِ فَأَوْحَى اَللَّهُ إِلَيْهِ أَنْ خُذْ لَبَنَ اَلتِّينِ فَحُكَّهُ عَلَى صَدْرِكَ مِنْ خَارِجٍ فَفَعَلَ فَسَكَنَ عَنْهُ ذَلِكَ»[19]
زمانی که پادشاه منطقه قبط اراده کرد بیت المقدس را خراب کند، مردم نزد حزقیل پیامبر (ع) جمع شدند و شکایت کردند. ایشان فرمودند: امید است که شب با خداوند مناجات و دعا کنم. زمانی که تاریکی همه جا را فرا گرفت، با پروردگارش مناجات کرد و خداوند به او وحی کرد: من شما را کفایت کردم. مدتی گذشت خداوند به ملک هوا الهام کرد که جان آن‌ها را بگیرد و حبس کند، پس همگی مردند. صبح ‌هنگام، حزقیل (ع) قوم خود را خبردار کرد. آن‌ها هم آمدند و دیدند که پادشاه و سربازانش همگی مرده‌اند. حزقیل نبی (ع) در درون خود عُجب احساس کرد (و در قلبش دچار خودشیفتگی شد) و در درونش گفت: سلیمان نبی (ع) چه برتری بر من دارد، در حالی که چنین چیزی به من عطا شده است. بعد از این عجب، جراحتی بر کبدش بوجود آمد که او را اذیت کرد. (بعد از اینکه فهمید به علت عجبش دچار چنین دردی شده) برای خداوند خشوع وتذلّل کرد و روی خاکسترها نشست، خداوند به او وحی کرد شیر انجیر را بگیر و از بیرون کبد، روی آن ضماد کن. پس چنین کرد و تسکین پیدا کرد.

نکات:

* اگر برای رفع جراحت‌های داخلی، شیر انجیر از بیرون روی موضع ضماد شود، مفید واقع می‌شود.

* با چیدن انجیر و همچنین برگ آن شیر خارج می‌شود که هر دو می‌تواند مراد باشد.

* شاید بتوان از روایت برداشت کرد که شیر انجیر در حقیقت برای مطلق زخم‌های داخلی مفید است وکبد موضوعیت ندارد. اگر کسی دچار زخم معده شود و شیر انجیر را از بیرون بر معده بمالد، شاید مفید باشد. شاید برای زخم روده هم مؤثر باشد.

* به لحاظ تجربی شیر انجیر گوشت‌های اضافی را از بین می‌برد. مالیدن شیر انجیر روی گوشت‌های اضافه و زگیل می‌تواند رافع آن‌ها باشد.

یکی از مجتهدین قم به من گفت: یکی از آیات طبی قرآن را بگویید؟ من هم آیه اول سوره تین را خواندم. ایشان گفت: این آیه طبی نیست. من گفتم: خداوند به دو امر خوردنی قسم یاد کرده است تا خبر مهمی بدهد. معمولا به چیز مهمی قسم یاد می‌شود و قسم خوردن به چیزی کم اهمیت تحریکی در فرد ایجاد نمی‌کند. بنابراین بایستی چیزی که به آن قسم خورده می‌شود مهم باشد تا در مخاطب تحریک یا تحذیر ایجاد کند. لذا خدای متعال به دو امر خوردنی قسم یاد کرد و این بارزترین و ظاهرترین آیه طبی است.

در اصول خواندیم که نزدیک بیست و دو امر از مناشی ظهور است. یکی از آنان این است که به «موضوع له» آن واژه نگاه ‌کنیم. یکی از معانی «موضوع له» بکار برده شده (تین) انجیر خوراکی است. ظهور مربوط به مقام استعمال و اراده است. به لحاظ اراده،‌ ائمه اطهار (ع) در روایاتی که ذیل آیه آمده، اهمیت انجیر را ذکر کردند. پس معلوم می‌شود ائمه اطهار (ع) می‌دانستند که یکی از مرادات خداوند متعال از تین، انجیر بوده است. همه کلمات اهل بیت (ع) منشأ قرآنی دارد. بنابراین توصیه‌ و سفارش ائمه (ع) به خوردن انجیر از این باب بود که خداوند به آن قسم یاد کرد. اگر چه می‌توان آیه را از جنبه‌های گوناگون اخلاقی، عرفانی و تفسیری نگاه کرد و قطعا می‌تواند امام شناسی نیز منظور باشد.