درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/شرب الهیم در روایات /

آیه یازدهم: ﴿فَشَارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ﴾

یکی دیگر از آیات طبی قرآن، آیه 55 سوره واقعه است. در آیه 54 سوره واقعه آمده: ﴿فَشَارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ﴾ اصحاب شمال از چشمه‌ی حمیم (که جوشان است)، آب می‌نوشند. از درخت زقوم می‌خورند به طوری که شکم آن‌ها از میوه این درخت پر می‌شود و درون آن‌ها می‌سوزد. روی آن از آب جوشان حمیم می‌نوشند و از شدت عطش مانند شتران می‌نوشند.
در آیه 55 آمده: ﴿فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ﴾ نوشیدن آن‌ها مانند شتران است. هنگامی که شتر خیلی تشنه شود سر خود را در آبشخور می‌برد و تا وقتی سیر نشود، سرش را بالا نمی‌آورد و یک نَفَس آب می‌نوشد. در روایات زیادی که ذیل این آیه وارد شده،‌ آمده که منظور از «هیم»، «ابل» یا شتر است:

«وَ الْهِیمُ الْإِبِلِ»[1]

بنابراین نوشیدن اصحاب شمال مانند نوشیدن شتران است.

روایتی از امام صادق (ع)‌ وارد شده است که به آن حضرت گفته شد:

«أَنَّهُ قِيلَ لَهُ اَلرَّجُلُ يَشْرَبُ بِنَفَسٍ وَاحِدٍ قَالَ لاَ بَأْسَ قُلْتُ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا يَقُولُ ذَلِكَ شُرْبُ اَلْهِيمِ فَقَالَ إِنَّمَا شُرْبُ اَلْهِيمِ مَا لَمْ يُذْكَرِ اِسْمُ اَللَّهِ عَلَيْهِ»[2]
به آن حضرت گفته شد: مردی که با يك نفس آب مى‌آشامد، چگونه است‌؟ فرمود: اشكالى ندارد. عرض كردم: البته هم ‌مسلکان یا گذشتگان ما مى‌گويند: اين نوع آشامیدن، مانند آشاميدن شتر بسيار تشنه است. فرمودند: شربی شبیه شرب شتران است که نام خدا بر آن برده نشود.

«قبلنا» یعنی کسانی که هم‌فکر یا هم‌مسلک ما هستند یا به معنای گذشتگان ما است.

بر اساس این روایت زمانی شتر با یک نفس آب می‌نوشد که یاد خداوند در وجودش نبوده باشد. وجه شباهت‌ نوشیدن جهنمیان و «هیم» نیز عدم ذکر خداوند است. در برخی روایات نیز وارد شده: هیچ صیدی، صید نمی شود مگر تسبیح خدا را فراموش کرده باشد.

گاهی مؤمن با رعایت آداب آشامیدن آب، بهشتی می‌شود، در روایت آمده هر کس در آب آشامیدن این آداب را رعایت کند خداوند او را مستحق بهشت کند: وقتی که ظرف آب را نزدیک دهان آورد «بسم ‌الله» بگوید، سپس بنوشد و پیش از سیراب شدن، ظرف را از دهانش دور کند و حمد خدا بگوید، سپس دوباره بنوشد و ظرف را از دهانش دور کند و حمد خدا بگوید سپس بنوشد و ظرف را دور کند و حمد خدا را بگوید.

در روایتی دیگر از امام صادق (ع) چنین آمده است:

«سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلرَّجُلِ يَشْرَبُ اَلْمَاءَ فَلاَ يَقْطَعُ نَفَسَهُ حَتَّى يَرْوَى قَالَ فَقَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ وَ هَلِ اَللَّذَّةُ إِلاَّ ذَاكَ قُلْتُ فَإِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّهُ شُرْبُ اَلْهِيمِ قَالَ فَقَالَ كَذَبُوا إِنَّمَا شُرْبُ اَلْهِيمِ مَا لَمْ يُذْكَرِ اِسْمُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ»[3]
(ع) پرسيدم: مردى آب مى‌نوشد و نفسش را قطع نمی‌کند تا سيراب شود. حضرت فرمودند: آيا لذّتى جز اين وجود دارد؟ عرض كردم مردم مى‌گويند: اين‌گونه آشاميدن، آشاميدن شتر تشنه است. فرمودند: دروغ گفته‌اند. همانا آشاميدن شتر تشنه، آشاميدنى است كه نام خداوند بر آن ذكر نشده باشد.

در روایتی دیگر امام صادق (ع)‌ فرمودند:

«ثَلاَثَةُ أَنْفَاسٍ فِي اَلشُّرْبِ أَفْضَلُ مِنْ نَفَسٍ وَاحِدٍ فِي اَلشُّرْبِ وَ قَالَ كَانَ يَكْرَهُ أَنْ يُشَبَّهَ بِالْهِيمِ ... هِيَ اَلْإِبِلُ»[4]
آشامیدن با سه نفس بهتر است از نوشیدن با یک نفس و فرمودند که کراهت دارد که شبیه به هیم باشد و هیم همان ابل است.

و نیز در روایتی، هشام بن سالم می‌گوید:

«سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ الرَّجُلِ یَشْرَبُ بِالنَّفَسِ الْوَاحِدِ قَالَ یُکْرَهُ ذَلِکَ»[5]
از حضرت امام صادق (ع) در رابطه با مردی که با یک نفس آب می‌خورد، سوال کردم. حضرت فرمودند: این کار کراهت دارد.

در روایتی دیگر آمده است:

«مَصُّوا اَلْمَاءَ مَصّاً وَ لاَ تَعُبُّوهُ عَبّاً فَإِنَّهُ يُوجَدُ مِنْهُ اَلْكُبَادُ»[6]
آب را بمکید و آن را یکباره سر نکشید. زیرا ناراحتی کبد از آثار آن است.

این روایت عارضه‌ای برای یکباره آشامیدن آب ذکر کرده است. این عارضه‌، عارضه‌ای مهم است چرا که کبد عضوی لطیف و حساس است.

در این روایت خواصی برای مکیدن آب ذکر شده است:

«مصوا الماء مصاً فإنه أهنأ و أمرأ و أبرأ»[7]
آب را بمکید زیرا گواراتر، لذت‌بخش‌تر و از اصابت هر خطری دورتر است.

آیا می‌توان هم‌زمان آب را سرکشید و هم مکید؟ ظاهرا جمع این دو ممکن نیست. شرط مکیدن این است که حداقل با سه نفس آب آشامیده شود.

پیامبر (ص) در روایتی فرمودند:

«وَ اشْرَبِ الْمَاءَ مَصّاً يُمْرِؤُك ‌أَكْلَكَ»[8]
آب را با مکیدن بنوش تا غذایت را هضم کند.

با سه نفس آشامیدن، از جهت سلامتی به انسان امنیت می‌دهد. در این رابطه در روایتی آمده است:

«إِذَا شَرِبَ أَحَدُكُمُ اَلْمَاءَ وَ تَنَفَّسَ ثَلاَثاً كَانَ آمِناً»[9]
زمانی که يكى از شما آب بنوشد و سه بار نفس بكشد، در امان خواهد ماند.

فردی که آب را با سه نفس بیاشامد به طور مطلق از بیماری در امان می‌ماند.

چطور می‌توان این روایات را جمع کرد؟ به فرموده‌ی امام (ع) در آشامیدن با یک نفس لذتی وجود دارد و لذتی جز این پیدا نمی‌شود. در روایت دیگری آمده آشامیدن با سه نفس،‌ لذت‌بخش‌تر، گواراتر و به سلامتی نزدیک‌تر است. درست است که آشامیدن آب با یک نفس لذت‌بخش است اما موجب بیماری کبد می‌شود. کبد جزء اعضای رئیسه بدن و سلامتی آن مهم است. آسیب آن موجب کم‌خونی، اختلال و ایجاد مشکل در مزاج صفرا و سودا می‌شود. خداوند متعال در توصیف اهل جهنم می‌فرماید: آشامیدن آن‌ها مانند آشامیدن شتران است. شتران با یک نفس می‌نوشند و فرد باتقوا نباید نوشیدنش مانند جهنمیان و شتران باشد. بلکه باید مانند کبوتر و طیوری مانند مرغ و گنجشک باشد. مکیدن و آشامیدن با سه نفس نیز لذت‌بخش است و لذتش بیشتر از آشامیدن با یک نفس است. به فرموده‌ی امام (ع)، مذمت نوشیدن شتران به اعتبار این است که نام خداوند ذکر نمی‌شود. اگر اسم خداوند ذکر می‌شد، نوشیدن شتران نیز مورد مذمت نبود. شتر با یک نفس می‌آشامد و آشامیدن با یک نفس ضرر دارد. اما ضرر متوجه کسی است که نام خداوند را نبرد. لذا بهترین شرط و آداب خوردن و آشامیدن، گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» است. هیچ ادبی بالاتر از این نیست و به لحاظ درمانی خاصیتی مانند گفتن بسمله قبل از خوردن غذا و آشامیدن آب و گفتن «الحمدلله» بعد از آن نیست. روایت زیر توضیح می‌دهد و وجه ‌الجمع را ذکر می‌کند:

«شَكَوْتُ مَا أَلْقَى مِنْ أَذَى الطَّعَامِ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا أَكَلْتُهُ فَقَالَ لَمْ تُسَمِّ فَقُلْتُ إِنِّي لَأُسَمِّي وَ إِنَّهُ لَيَضُرُّنِي فَقَالَ لِي إِذَا قَطَعْتَ التَّسْمِيَةَ بِالْكَلَامِ ثُمَّ عُدْتَ إِلَى الطَّعَامِ تُسَمِّي؟ قُلْتُ: لَا قَالَ: فَمِنْ هَاهُنَا يَضُرُّكَ أَمَا لَوْ أَنَّكَ إِذَا عُدْتَ إِلَى الطَّعَامِ سَمَّيْتَ مَا ضَرَّكَ»[10]
به امام صادق (ع)‌ از اذیت شدن توسط غذا، بعد از خوردن غذا شکایت کردم. فرمودند: بسم الله نگفتی؟ عرض کردم: بسم الله می‌گویم ولی باز به من ضرر می‌رساند. فرمودند زمانی که بین غذا سخن گفتی و قطع تسمیه کردی، آیا دوباره بسم الله را اعاده کردی؟ عرض کردم: نه. حضرت فرمودند: از این ناحیه به تو ضرر می‌رساند. آگاه باش که اگر بعد از صحبت کردن (و قطع تسمیه با کلام) دوباره بسم الله بگویی، از ناحیه غذا به تو ضرر نمی‌رسد.

جهنم باطن اعمال انسان است. باطن اعمال افرادی که سر سفره خداوند نشسته و از نعمت‌های او استفاده می‌کردند اما مُنعِم حقیقی را نمی‌دیدند، نوشیدن از حمیم است.

اگر کسی «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید و با یک نفس آب بیاشامد،‌ از ناحیه آب ضرری بر او وارد نمی‌شود. اگر بسمله بگوید و با سه نفس آب بنوشد،‌ بسیار مطلوب است. اصل بر این است که با یک نفس آب آشامیده نشود و با سه نفس آب آشامیده شود. گفتن بسمله موجب می‌شود ضرر آشامیدن آب با یک نفس برطرف شود.

باید سعی کنیم که به گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» و آشامیدن با سه نفس عادت کنیم. اگر فراموش کردید که ابتدای خوردن غذا یا آشامیدن آب «بسم الله الرحمن الرحیم » بگویید، «وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ»[11] هر گاه به یاد آورید، بگویید. اگر جزء کسانی هستید که بین غذا خوردن حرف می‌زنند، بگویید: «بِسمِ الله عَلی اَوَّلِهِ وَ آخِرِهِ»[12] ، این دستور امام است.

احتمال دیگری نیز وجود دارد. برخی «هیم» را سنگ‌ریزه‌ها و شن‌ها معنا کرده‌اند. وقتی آب روی شن ریخته می‌شود سریعا در آن فرو می‌رود. شاید نوشیدن اهل جهنم مانند ریختن آب روی شن‌ها باشد که سریع پایین می‌رود. آیه می‌خواهد شدت عطش آنان را بیان کند. اما اکثر روایات «شرب الهیم» را به معنای نوشیدن شتر گرفتند. اگر ما آن را به معنای ریگ بگیریم، طبق روایت شرب الهیم، نبردن نام خداست. در حالی که ریگ موجودی تکوینی است و در همه حال ذکر خداوند را می‌گوید.
حیوانات مرتبه‌ای از اختیار دارند به همین علت حیوانات درنده نیز بر حسب میزان اختیارشان عذاب می‌شوند. در آیه 5 سوره تکویر آمده: ﴿وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ﴾ و هنگامی که وحوش محشور شوند. چه نیازی است که حیوانات وحشی محشور شوند؟
مرحوم صدر المتألهین معتقد است نفس حیوانی مرتبه‌ای از تجرد و اختیار دارد مانند گفت ‌و گویی که میان مورچه یا هدهد و حضرت سلیمان (ع) صورت گرفت. پس معلوم می‌شود حیوانات نیز دارای درک و شعور هستند و مرتبه‌ای از اختیار دارند. پس می‌توان گفت منظور از «شرب الهیم» همان نوشیدن شتر است که به یاد خداوند نباشد.

در روایاتی آمده مثل کبوتر و مرغ آب بیاشامید. در نتیجه آشامیدن با یک نفس مذموم و مضر است. اما با آوردن «بسم الله الرحمن الرحیم» انسان از عارضه آسیب به کبد در امان خواهد بود. اگر اغلب فراموش می‌کنید بسمله بگویید خود را عادت دهید که با سه نفس آب بیاشامید.