درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/ریحان در قرآن و روایات /

آیه نهم: ﴿فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّتُ نَعِيمٍ﴾

از دیگر آیات طبی قرآن،‌ آیه‌ 89 سوره واقعه است. در آیات 88 و 89 سوره واقعه آمده:
اگر فرد محتضر از مقربان درگاه خداست.
برای او راحتی و آسایش مطلق و برخورداری از گیاهان و گل‌های خوشبو و باغ‌های پر نعمت فراهم است.

در روایتی آمده، «فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ» مربوط به عالم مثال و قبر و «وَجَنَّتُ نَعِيمٍ» مربوط به آخرت است. روایت به این صورت وارد شده است:

«إِذَا مَاتَ اَلْمُؤْمِنُ شَيَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ إِلَى قَبْرِهِ فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ أَتَاهُ مُنْكَرٌ وَ نَكِيرٌ فَيُقْعِدَانِهِ وَ يَقُولاَنِ لَهُ: مَنْ رَبُّكَ وَ مَا دِينُكَ وَ مَنْ نَبِيُّكَ؟ فَيَقُولُ: رَبِّيَ اَللَّهُ وَ مُحَمَّدٌ نَبِيِّي وَ اَلْإِسْلاَمُ دِينِي فَيَفْسَحَانِ لَهُ فِي قَبْرِهِ مَدَّ بَصَرِهِ وَ يَأْتِيَانِهِ بِالطَّعَامِ مِنَ اَلْجَنَّةِ؛ وَ يُدْخِلاَنِ عَلَيْهِ اَلرَّوْحَ وَ اَلرَّيْحَانَ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَأَمّا إِنْ كانَ مِنَ اَلْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ» يَعْنِي فِي قَبْرِهِ «وَ جَنَّةُ نَعِيمٍ» يَعْنِي فِي اَلْآخِرَةِ»[1]
هرگاه مؤمنی بمیرد هفتاد هزار فرشته وی را تا قبرش همراهی می‌کنند و آن‌گاه که در قبر نهاده می‌شود نکیر و منکر می‌آیند و او را می‌نشانند و با وی سخن می‌گویند که پروردگارت کیست و دینت چیست و پیغمبرت چه کسی است؟ پس می‌گوید: پروردگارم الله و پیغمبرم محمد (ص) و اسلام دین من است. پس قبرش را تا آنجا که چشم می‌بیند می‌گسترانند و برای او طعام بهشتی می‌آورند. برای او راحتی و آسایش و گیاهان خوشبو فراهم می‌شود و این است فرموده خداوند عز و جل: اگر محتضر جزء بندگان مقرب خداوند باشد، پس برای او راحتی و آسایش و برخورداری از بوهای خوش تفسیر شده یعنی در قبرش و باغ‌های پرنعمت یعنی در آخرت.

شاهد ما کلمه «ریحان» به معنای گل‌های خوشبو است. هنگامی که فرد محتضر در آستانه مرگ قرار می‌گیرد، وارد بهشت برزخی می‌شود. در آنجا از راحتی و آسایش مطلق و بوهای خوش برخوردار خواهد شد. همان‌طور که اشاره کردیم «ریحان» به معنای گیاهان، درختچه‌ها و گل‌های خوشبو است و هر انسانی فطرتا طالب بوییدن این گل‌ها است. خداوند جهت تشویق انسان‌ها برای قرار گرفتن در دسته مقربین، از سه نعمت «رَوْحٌ»، «رَيْحان» و «جَنَّةُ نَعِيمٍ» یاد کرده است.

مصادیق ریاحین در کتب طب سنتی و اسلامی:

حکیم بوعلی در کتاب قانون از آن تحت عنوان «فی الریاحین» یاد کرده است که به معنای گل‌ها و سبزی‌های خوشبو است. در کتاب قانونچه انواع گل‌ها و گیاهان و مزاج آن‌ها آمده است:

«الوَردُ باردٌ قابِضٌ» گل‌سرخ سرد و خشک است.
«السَّوسَنُ حارٌّ یابسٌ» سوسن گرم و خشک است.
«النَّرجِسُ حارٌّ لَیِّنٌ» نرگس گرم و تر است.
«البَنَفسَجُ باردٌ لَیِّنٌ» بنفشه سرد و تر است.
«المَرزَنجوشُ حارٌّ یابسٌ» مرزنجوش گرم و خشک است.
«النَّمّامُ حارٌّ یابسٌ» سیسنبر گرم و خشک است.
«النِّسرِینُ و شاهَسفَرَم مائِلانِ إلى الحَرِّ و الیُبسِ» نسرین و ریحان متمایل به گرمى و خشکى است.
«الخُزامی حارٌّ یابسٌ» شب‌بوى بیابانى (اروانه) گرم و خشک است.
«و الفَلَنجمِشک حارٌّ یابسٌ» فرنجمشک گرم و خشک است.
«الخِیریُّ مُعتَدِلُ الحَرِّ» شب‌بوى معمولی معتدل در گرمى است.
«اللُّفاحُ باردٌ مُخَدِّرٌ» لفاح سرد و سست‌کننده است.
«الجُلَّنارُ مُعتَدِلُ الحَرِّ» گلنار معتدل در گرمى و خشکى است.
«الیاسَمِینُ الأصفَرُ حارٌّ یابسٌ و الأبیَضُ مُعتَدِلٌ» یاسمین زرد گرم و خشک و یاسمین سفید معتدل است.
«الآسُ باردٌ قابِضٌ» مورد سرد و خشک است.
«البابونَجُ حارٌّ یابسٌ» بابونه گرم و خشک است.
«الکافورُ باردٌ یابسٌ» کافور سرد و خشک است.

گیاهان فوق خوشبو هستند.

سوال: حکیم بوعلی گل بنفشه را سرد و تر می‌داند، آیا چنین چیزی صحیح است؟
يُشَمُّ الرَّيَاحِينِ الْبَارِدَةِ»[2] گیاهان خوشبوی سرد در فصل تابستان استشمام می‌شود. این موجب پیشگیری از ابتلا به سردردهای میگرنی می‌شود. بنابراین مزاج گیاهان نیز باید لحاظ شود. به نظر ما مزاج گل بنفشه و گل نرگس معتدل و برای همه فصول مناسب است.

آثار درمانی بوی خوش در روایات:

1) درمان لاغری

بوییدن گل‌های خوش درمان لاغری است. در روایتی آمده است:

«فَأَمَّا الَّتِي يُسْمِنَّ فَإِدْمَانُ الْحَمَّامِ وَ شَمُّ الرَّائِحَةِ الطَّيِّبَةِ وَ لُبْسُ الثِّيَابِ اللَّيِّنَةِ»[3]
آن چیزهایی كه چاق مى‌كند: مداومت بر حمام رفتن، استشمام بوى خوش و پوشيدن لباس نرم است.

2) شاداب کننده جسم

بوییدن گل‌های معطر شادابی به همراه دارد. در روایت آمده است:

«ثَلاَثٌ يَفْرَحُ بِهِنَّ اَلْجِسْمُ وَ يَرْبُو اَلطِّيبُ وَ اَللِّبَاسُ اَللَّيِّنُ وَ شُرْبُ اَلْعَسَلِ»[4]
سه چیز است که موجب شادابی جسم و رشد آن می‌شود: گل‌های خوشبو و لباس‌ نرم و نوشیدن عسل.

2) افزایش دهنده عقل

همچنین در روایات آمده بوییدن گل‌های معطر موجب افزایش عقل می‌شود:

«مَا طَابَتْ رَائِحَةُ عَبْدٍ إِلَّا زَادَ عَقْلُهُ»[5]
هیچ بنده‌ای خوشبو نباشد مگر آنکه عقلش زیاد شود.

استفاده کردن از عطرهای طبیعی، به همراه داشتن گل‌های طبیعی یا استفاده کردن از روغن گل‌های طبیعی از مصادیق خوشبو بودن است. امام رضا (ع) از روغن‌ گل‌های خوشبو به عنوان عطر استفاده می‌کردند.

3) تقویت کننده‌ قلب

بوی خوش تقویت‌کننده قلب است. در روایتی آمده است:

«إِنَّ الرِّيحَ الطَّيِّبَةَ تَشُدُّ الْقَلْبَ وَ تَزِيدُ فِي الْجِمَاعِ»[6]
بوییدن گل‌های خوش قلب را تقویت می‌کند.

4) افزایش ‌دهنده‌ی میل جنسی و رافع سردی جنسی

«إِنَّ الرِّيحَ الطَّيِّبَةَ تَشُدُّ الْقَلْبَ وَ تَزِيدُ فِي الْجِمَاعِ»[7]
بوییدن گل‌های خوش تقویت‌کننده قلب و افزایش‌دهنده توان جنسی است.

«ریحان» در روایات:

در روایات چند چیز به عنوان ریحان نام برده شده است:

1) گل سرخ: یکی از ریاحین گل سرخ است. در آیه 10 تا 12 سوره الرحمن می‌خوانیم:
﴿وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ﴾[8] و زمین را برای خلائق آفرید.
﴿فِيهَا فَاكِهَةٌ وَالنَّخْلُ ذَاتُ الْأَكْمَامِ﴾[9] و در آن میوه‌ها و نخل‌های پرشکوفه است.
﴿وَالْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَالرَّيْحَانُ﴾[10] دانه‌هایی که همراه با ساقه و برگی است که به صورت کاه در می‌آید و گیاهان خوشبو.

به برکت باران و رویش گیاهان در زمین، دانه‌ها و گل‌های خوشبو بوجود می‌آید. ذیل آیه 9 سوره الرحمن روایتی از امیرالمؤمنین آمده است که حضرت فرمودند:

«حَبَانِي رَسُولُ اَللَّهِ بِالْوَرْدِ بِكِلْتَا يَدَيْهِ - فَلَمَّا أَدْنَيْتُهُ إِلَى أَنْفِي قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ- أَمَا إِنَّهُ سَيِّدُ رَيْحَانِ اَلْجَنَّةِ بَعْدَ اَلْآسِ»[11]
پیامبر (ص) با دو دست خود گل سرخی به من هدیه فرمودند. هنگامی که آن را به بینی خود نزدیک کردم، حضرت پیامبر (ص)‌ فرمودند: گل محمدی بعد از گل مورد بهترین گل‌های بهشتی است.

از مصادیق ریحان که شایسته است در خانه‌ها استفاده شود، گل مورد، سنبل و گل محمدی هستند و قرآن برای آنان خواص درمانی ذکر کرده است.

2) مورد: از دیگر مصادیق ریحان در روایات، «مورد» است که گیاهی خوشبو می‌باشد و در روایات اهل بیت (ع) به آن تشبیه شده است. در روایتی امام کاظم (ع) فرمودند:

«اَلصَّلَوَاتُ اَلْمَفْرُوضَاتُ فِي أَوَّلِ وَقْتِهَا إِذَا أُقِيمَ حُدُودُهَا أَطْيَبُ رِيحاً مِنْ قَضِيبِ اَلْآسِ حِينَ يُؤْخَذُ مِنْ شَجَرِهِ فِي طِيبِهِ وَ رِيحِهِ وَ طَرَاوَتِهِ فَعَلَيْكُمْ بِالْوَقْتِ اَلْأَوَّلِ»[12]
نمازهاى واجب كه در اول وقت و با آداب و حدود مخصوص به خود، خوانده مى‌شوند، از شاخه آس (مورد) كه در وقت سبزى و طراوت و خوشبویی آن را بگيرند، خوشبوتر است. پس بر شماست كه نماز (واجب) را در اول وقت آن بجاى آوريد.

نماز اول وقت شبیه بوی خوش مورد است.

در روایتی دیگر حضرت پیامبر (ص)‌ فرمودند:

«رَائِحَةُ اَلْأَنْبِيَاءِ رَائِحَةُ اَلسَّفَرْجَلِ وَ رَائِحَةُ اَلْحُورِ اَلْعِينِ رَائِحَةُ اَلْآسِ وَ رَائِحَةُ اَلْمَلاَئِكَةِ رَائِحَةُ اَلْوَرْدِ وَ رَائِحَةُ اِبْنَتِي فَاطِمَةَ اَلزَّهْرَاءِ رَائِحَةُ اَلسَّفَرْجَلِ وَ اَلْآسِ وَ اَلْوَرْدِ وَ لاَ بَعَثَ اَللَّهُ نَبِيّاً وَ لاَ وَصِيّاً إِلاَّ وُجِدَ مِنْهُ رَائِحَةُ اَلسَّفَرْجَلِ فَكُلُوهَا وَ أَطْعِمُوا حَبَالاَكُمْ يُحَسِّنْ أَوْلاَدَكُمْ»[13]
بوى خوش بدن پيامبران، بوى «میوه به» است و بوى بدن حور العين، بوى درختچه مورد و بوى بدن مثالی فرشتگان، بوى گل سرخ و بوى دخترم فاطمه زهرا (س) بوى «میوه به» و مورد و گل سرخ است و خدا هیچ پيغمبرى و وصىّ‌ پيغمبرى را مبعوث نكرده جز آنكه بوى «میوه به» داشته باشد، پس آن را بخوريد و به زنان باردار خود دهيد تا فرزندانتان زيبا شوند.

در روایت داریم عصای حضرت موسی (ع) چوبی از درخت بهشتی مورد بود. تابوت حضرت آدم نیز که در دریاچه طبریه قرار دارد، از چوب مورد است. این عصا و تابوت هرگز نمی‌پوسند و تغییر نمی‌یابند تا زمانی که حضرت ولی عصر (عج) قیام کنند و آن دو را بیرون آورند. در توصیف بدن آن حضرت اینطور وارد شده:

«عَلَامَتَانِ شَأْمَةٌ فِي رَأْسِهِ‌ وَ ... وَ شَأْمَةٌ بَيْنَ كَتِفَيْهِ مِنْ جَانِبِهِ الْأَيْسَرِ تَحْتَ كَتِفِهِ الْأَيْسَرِ وَرَقَةٌ مِثْلُ وَرَقَةِ الْآسِ»[14]
حضرت مهدی (عج) دو علامت دارند: در سر او خالی وجود دارد و .... و یک خال بین دو کتف حضرت وجود دارد در سمت چپ کتفش نشانه‌ای است چون برگ آس (مورد).

امام صادق (ع) فرمودند:

«اَلنَّاسُ أَرْبَعَةٌ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا هُمْ فَقَالَ رَجُلٌ أُوتِيَ اَلْإِيمَانَ وَ لَمْ يُؤْتَ اَلْقُرْآنَ وَ رَجُلٌ أُوتِيَ اَلْقُرْآنَ وَ لَمْ يُؤْتَ اَلْإِيمَانَ وَ رَجُلٌ أُوتِيَ اَلْقُرْآنَ وَ أُوتِيَ اَلْإِيمَانَ وَ رَجُلٌ لَمْ يُؤْتَ اَلْقُرْآنَ وَ لاَ اَلْإِيمَانَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَسِّرْ لِي حَالَهُمْ فَقَالَ أَمَّا اَلَّذِي أُوتِيَ اَلْإِيمَانَ وَ لَمْ يُؤْتَ اَلْقُرْآنَ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ اَلتَّمْرَةِ طَعْمُهَا حُلْوٌ وَ لاَ رِيحَ لَهَا وَ أَمَّا اَلَّذِي أُوتِيَ اَلْقُرْآنَ وَ لَمْ يُؤْتَ اَلْإِيمَانَ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ اَلْآسِ رِيحُهَا طَيِّبٌ وَ طَعْمُهَا مُرٌّ وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ اَلْقُرْآنَ وَ اَلْإِيمَانَ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ اَلْأُتْرُجَّةِ رِيحُهَا طَيِّبٌ وَ طَعْمُهَا طَيِّبٌ وَ أَمَّا اَلَّذِي لَمْ يُؤْتَ اَلْإِيمَانَ وَ لاَ اَلْقُرْآنَ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ اَلْحَنْظَلَةِ طَعْمُهَا مُرٌّ وَ لاَ رِيحَ لَهَا»[15]
، از امام صادق (ع) روايت مى‌كند كه حضرت فرمودند: مردم چهار دسته‌اند، گفتم: قربانت، این چهار گروه چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: کسی كه ايمانش را داده و قرآنش را نداده‌اند، کسی كه قرآنش را داده و ايمانش را نداده‌اند، کسی كه قرآن و ايمانش را داده‌اند و کسی كه قرآن و ايمانش را نداده‌اند. گفتم: قربانت شوم! چگونه است حال آن‌ها؟ امام فرمودند: اما آن کسی که ایمان دارد ولی انس با قرآن ندارد به میوه خرما شبیه است که طعمی شیرین دارد اما عطر و بو ندارد. اما آن کسی که قرآن دارد ولی ایمان ندارد به شاخه‌ی آس شباهت دارد که عطری خوش و مطبوع دارد ولی طعم آن تلخ و نامطبوع است و اما آن کسی که هم قرآن دارد و هم ایمان دارد، همانند ترنج است که هم عطری دل‌انگیز دارد و هم طعمی اشتها‌انگیز و اما آن کسی که نه قرآن دارد و نه ایمان مثل هندوانه ابوجهل است که طعمی تلخ و زننده دارد و عطری هم ندارد.

گیاه مورد خوشبو اما طعمش تلخ است.

بنابراین از مصادیق ریحان، گل سرخ، میوه به و مورد هستند.

3) ریحان: از مصادیق ریگر ریحان، سبزی ریحان است که از آن در روایت با عنوان «حوک» یاد شده است:

«الْحَوْكُ بَقْلَةُ الْأَنْبِيَاءِ»[16]
ریحان سبزی انبیاء است.

خواصی برای این سبزی ذکر شده است: غذا را هضم می‌کند، راه‌های بسته را باز می‌کند، دهان و آروغ را خوشبو می‌کند، بیماری را بیرون می‌برد، اشتها آور است، از جذام پیشگیری می‌کند و زمانی که وارد بدن انسان شود، آن را قلع و قمع می‌کند. البته در برخی روایات حوک را به معنای بادرنجبویه هم معنا کرده‌اند.

4) مرزنجوش: از مصادیق دیگر ریحان، گیاه مرزنجوش است. در روایتی درباره آن چنین آمده است:

«نِعمَ الرَّيحانُ المَرزَنجوشُ يَنْبُتُ تَحْتَ سَاقَيِ اَلْعَرْشِ»[17]
چه گیاه خوب و خوشبویی است. مرزنجوش در زیر پایه‌های عرش و در کنار رودی در بهشت می‌روید.

کتاب «اقتصاد مقام‌تر محیط سالم‌تر» که توسط سرکارخانم مجتهد نجفی نوشته شده، کتاب بسیار خوبی است. این بزرگوار در مدرسه کلاسیک درس نخوانده و نزد پدر و مادرش در خانه درس آموخته است و اجتهاد متجزی در حوزه دارد. ایشان روی این موضوع در محیط زیست کار کرده و نقش گیاهان خوشبو و میوه‌های درختان مثمره را بیان و مدل‌هایی را نیز به محیط زیست پیشنهاد داده بود از جمله اینکه به جای کاج، درختان میوه‌دار بکارند. ایشان به کشورهای مختلف سفر کرده و تحقیقاتی انجام داده بود. از جمله مشاهداتش این بود که جلوی کاخ سفید به جای درخت،‌ سبزی‌جات می‌کارند. در کانادا نیز در کوچه‌ها و در میان جدول‌ها در خیابان‌ها، سبزی‌جات خوردنی می‌کارند. در حالی که اینان توصیه‌های قرآنی و اهل بیت (ع) است. جایی دیده نشده که امام معصوم درختی که میوه‌دار نیست بکارد. حضرت امیرالمؤمنین (ع) هزار نخل کاشتند. این بانوی بزرگوار در بررسی‌ها و تحقیقاتش متوجه می‌شود که چمن و درخت کاج ضررهای زیست محیطی دارد جدای از اینکه آب زیادی استفاده می‌کند آثار مخربی بر آب و هوا و خاک دارد.