درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/آب در قرآن و روایات /

از دیگر آیات الأبدان، آیه 11 سوره انفال است: ﴿إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَىٰ قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ﴾
و آن‌گاه که شما را با خواب سبکی که آرامشی از او بود، می‌پوشانید و از آسمان آبی برای شما می‌فرستاد که شما را با آن آب پاک گرداند و تشویش شیطان را بزداید و دل‌های شما را محکم و گام‌هایتان را بدان استوار سازد.

گاهی سربازان اسلام بعلت کم‌خوابی دچار خستگی شدید می‌شدند. خداوند متعال در حق آنان لطف می‌کرد و خواب سبکی بر آنان عارض می‌کرد ولو اینکه چند دقیقه طول بکشد. اما خواب چند دقیقه‌ای کاربرد بیست ساعت را برای آنان داشت و خستگی را از تن آنان بیرون می‌برد. این از الطاف‌ و امداهای غیبی الهی نسبت به سربازان بود.

شاهد ما این بخش از آیه است: «وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ»
در جنگ بدر که اولین جنگ بین مسلمانان و مشرکین بود، مشرکین بر چشمه‌های منطقه بدر مسلط شدند و آب در اختیار آنان قرار گرفت. سربازان اسلام از آب بی‌بهره شدند و در نتیجه دچار چرک، کثافت‌های بدنی و به تعبیر قرآن دچار «رجس» شدند. خداوند متعال لطف کرد و بارانی از آسمان فرستاد تا بتوانند بدن‌هایشان را پاک کنند.

آیه حکایت از این دارد که آب باران، قذارت و کثافت‌های بدنی را پاک می‌کند. اما بر اطلاق و عمومیت خود باقی است. روایاتی که ذیل آیه وارد شده تفسیر عامی از طهارت کرده‌اند به این معنا که طهارت‌بخشی آب باران تنها مختص پاک‌سازی ظاهر بدن نیست، بلکه باطن را نیز پاک می‌کند و طهارت معنوی نیز به همراه دارد. علاوه بر این فقط میکروب،‌ ویروس و باکتری‌ها را از ظاهر بدن دور نمی‌کند، بلکه میکروب‌، ویروس و باکتری‌هایی که وارد بدن شده و موجب بیماری شده را برطرف می‌کند.

روایتی از امیرالمؤمنین (ع) داریم که حضرت فرمودند:

«اشْرَبُوا مَاءَ السَّمَاءِ فَإِنَّهُ يُطَهِّرُ الْبَدَنَ وَ يَدْفَعُ الْأَسْقَامَ»[1]
آب آسمان را بنوشید چرا که بدن را پاک‌سازی می‌کند و بیماری‌ها را دفع می‌کند.

آب باران گاهی در زمستان و پاییز و گاهی در بهار می‌بارد. اگر بر باران اردیبهشت ماه (یا همان آب نیسان)، دعاهایی که در کتب ادعیه وارد شده، خوانده شود،‌ شفابخشی فوق العاده‌ای خواهد داشت و بیماری‌های زیادی را درمان می‌کند. بنابراین آب می‌تواند درمان‌گر باشد.
بسیاری از بیماری‌ها بعلت کثافت ظاهری بدن است و اگر فرد فرصت نکند حمام برود، ظاهر بدن کثیف و آلوده می‌شود. آب باران ظاهر بدن را پاک‌سازی می‌کند و برای بیماری‌های درون بدن نیز مفید است. بنابراین این آیه، آیه‌ای طبی است. منظور از «لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ» ظاهر بدن و باطن بدن است.

خواص آب در قرآن و روایات:

در قرآن کریم خواص زیادی برای آب بیان شده است. خداوند در آیه‌ای می‌فرماید: ﴿وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا﴾[2] ما از آسمان آبی که بسیار طهور و پاک‌کننده است، فرستادیم.
مرحوم طبرسی درباره معنای طهور می‌نویسد: «طهور یعنی پاک است و پاک‌کننده. هم آلودگی ظاهری را می‌زداید و هم نجاسات معنوی را از میان بر می‌دارد.»
به عنوان مثال از طریق وضو گرفتن و غسل کردن، می‌توان برخی قذارت‌های باطنی را برطرف کرد. نیت فرد هنگام شستن صورت برای وضو باید این باشد خداوند او را از گناهانی که با چشمش انجام داده، پاک کند. وضو این قابلیت را دارد که اعضاء و جوارحی را که شسته یا مسح می‌شوند، از هر گناهی که با آن اعضاء انجام شده، پاکسازی کند. غسل نیز قذارت ظاهری و باطنی را برطرف می‌کند. جنابت کل بدن را درگیر‌ و از کل بدن خارج می‌شود. بنابراین کل بدن دچار کثافت‌های داخلی می‌شود. در غسل کردن نیز پاکسازی معنوی صورت می‌گیرد.

در ذیل آیه «وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا» روایتی از امام صادق (ع) آمده:

«إِذَا أَرَدْتَ الطَّهَارَةَ وَ الْوُضُوءَ،فَتَقَدَّمْ إِلَى الْمَاءِ تَقَدُّمَكَ إِلَى رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَى،فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ جَعَلَ الْمَاءَ مِفْتَاحَ قُرْبَتِهِ وَ مُنَاجَاتِهِ وَ دَلِيلاً إِلَى بِسَاطِ خِدْمَتِهِ وَ كَمَا أَنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ تُطَهِّرُ ذُنُوبَ الْعِبَادِ،كَذَلِكَ النَّجَاسَاتُ الظَّاهِرَةُ يُطَهِّرُهَا الْمَاءُ لاَ غَيْرُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلا يُؤْمِنُونَ فَكَمَا أَحْيَا بِهِ كُلَّ شَيْءٍ مِنْ نَعِيمِ الدُّنْيَا كَذَلِكَ بِرَحْمَتِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَ حَيَاةَ الْقَلْبِ وَ الطَّاعَاتِ وَ التَّفَكُّرِ فِي صَفَاءِ الْمَاءِ وَ رِقَّتِهِ وَ طُهْرِهِ وَ بَرَكَتِهِ»[3]
هرگاه خواستی خود را پاکیزه سازی و وضو بگیری به سوی آب برو، همان‌طور که به سوی رحمت خدا می‌روی. خدا آب را کلید تقرب و نزدیکی به خود و راهنمای نشستن بر سفره خدمتش قرار داده است. همانطور که رحمت خداوند گناهان بندگان را پاک‌سازی می‌کند و توبه‌ی آنان را قبول می‌کند، همچنین نجاست‌های ظاهری با آب و نه چيز ديگر پاک می‌شود. خداوند تعالى فرمود: «اوست كسى كه بادها را پيشاپيش رحمتش بشارت (دهنده) فرستاد و از آسمان آبی پاك‌كننده فرو فرستاديم» و نیز فرمود: «ما هر چيز زنده را از آب آفريديم» همان‌طور که آب را مایه زنده شدن نعمت‌های دنیا قرار داد، به فضل و رحمت خود مایه حيات دل‌ها را در طاعات قرار داد. در زلالی آب و روان بودن و پاک‌کنندگی و برکت آن بیندیش.

از طریق آب و وضو و غسل امکان قرب به خداوند فراهم می‌شود. در روایت آمده بهترین حالتی که انسان می‌تواند به خداوند خدمت کند، نماز است.

امام صادق (ع) در توحید مفضل فرمودند:

«وَ اِعْلَمْ يَا مُفَضَّلُ أَنَّ رَأْسَ مَعَاشِ اَلْإِنْسَانِ وَ حَيَاتِهِ اَلْخُبْزُ وَ اَلْمَاءُ فَانْظُرْ كَيْفَ دُبِّرَ اَلْأَمْرُ فِيهِمَا فَإِنَّ حَاجَةَ اَلْإِنْسَانِ إِلَى اَلْمَاءِ أَشَدُّ مِنْ حَاجَتِهِ إِلَى اَلْخُبْزِ وَ ذَلِكَ أَنَّ صَبْرَهُ عَلَى اَلْجُوعِ أَكْثَرُ مِنْ صَبْرِهِ عَلَى اَلْعَطَشِ وَ اَلَّذِي يَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنَ اَلْمَاءِ أَكْثَرُ مِمَّا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنَ اَلْخُبْزِ لِأَنَّهُ يَحْتَاجُ إِلَيْهِ لِشُرْبِهِ وَ وُضُوئِهِ وَ غُسْلِهِ وَ غَسْلِ ثِيَابِهِ وَ سَقْيِ أَنْعَامِهِ وَ زَرْعِهِ فَجُعِلَ اَلْمَاءُ مَبْذُولاً لاَ يُشْتَرَى لِتَسْقُطَ عَنِ اَلْإِنْسَانِ اَلْمَئُونَةُ فِي طَلَبِهِ وَ تَكَلُّفِهِ وَ جُعِلَ اَلْخُبْزُ مُتَعَذِّراً لاَ يُنَالُ إِلاَّ بِالْحِيلَةِ وَ اَلْحَرَكَةِ لِيَكُونَ لِلْإِنْسَانِ فِي ذَلِكَ شُغُلٌ يَكُفُّهُ عَمَّا يُخْرِجُهُ إِلَيْهِ اَلْفَرَاغُ مِنَ اَلْأَشَرِ وَ اَلْعَبَثِ»[4]
بدای ای مفضل که اساس معاش و زندگی انسان نان و آب است. پس بنگر كه تدبیر الهی در اين دو نعمت چگونه است. نیاز انسان به آب بیش از نیاز او به نان است. زیرا بر گرسنگی بیشتر صبر می‌کند تا بر تشنگی. آدمی در کارهای خود بیش از نان به آب محتاج است؛ برای نوشیدن و وضو گرفتن و غسل کردن و لباس شستن و آب دادن به حیوانات و آبیاری مزارع. خداوند آب را فراوان و رایگان قرار داده تا زحمت جستجو و به دست آوردنش از انسان برداشته شود. اما تحصیل نان را دشوار گردانیده است. به گونه‌ای که به چاره اندیشی و کار سخت به دست نمی‌آید تا آدمی بدان سرگرم شود و از طغیان و بیهودگی باز ماند.

براساس این روایات آب خواص زیادی دارد و انسان نیاز بسیاری به آب دارد.

باز امام صادق (ع) در توحید مفضل در رابطه با آب فرمودند:

«اَلْمَاءُ لَوْ لاَ كَثْرَتُهُ وَ تَدَفُّقُهُ فِي اَلْعُيُونِ وَ اَلْأَوْدِيَةِ وَ اَلْأَنْهَارِ لَضَاقَ عَمَّا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ اَلنَّاسُ لِشُرْبِهِمْ وَ شُرْبِ أَنْعَامِهِمْ وَ مَوَاشِيهِمْ وَ سَقْيِ زُرُوعِهِمْ وَ أَشْجَارِهِمْ وَ أَصْنَافِ غَلاَّتِهِمْ وَ شُرْبِ مَا يَرِدُهُ مِنَ اَلْوُحُوشِ وَ اَلطَّيْرِ وَ اَلسِّبَاعِ وَ تَتَقَلَّبُ فِيهِ اَلْحِيتَانُ وَ دَوَابُّ اَلْمَاءِ وَ فِيهِ مَنَافِعُ أُخَرُ أَنْتَ بِهَا عَارِفٌ وَ عَنْ عَظِيمِ مَوْقِعِهَا غَافِلٌ فَإِنَّهُ سِوَى اَلْأَمْرِ اَلْجَلِيلِ اَلْمَعْرُوفِ مِنْ عَظِيمِ غَنَائِهِ فِي إِحْيَاءِ جَمِيعِ مَا عَلَى اَلْأَرْضِ مِنَ اَلْحَيَوَانِ وَ اَلنَّبَاتِ يُمْزَجُ الأشربة [بِالْأَشْرِبَةِ] فَتَلَذُّ وَ تَطِيبُ لِشَارِبِهَا وَ بِهِ تُنَظَّفُ اَلْأَبْدَانُ وَ اَلْأَمْتِعَةُ مِنَ اَلدَّرَنِ اَلَّذِي يَغْشَاهَا وَ بِهِ يُبَلُّ اَلتُّرَابُ فَيَصْلُحُ لِلْأَعْمَالِ وَ بِهِ يُكَفُّ عَادِيَةُ اَلنَّارِ إِذَا اِضْطَرَمَتْ وَ أَشْرَفَ اَلنَّاسُ عَلَى اَلْمَكْرُوهِ وَ بِهِ يَسْتَحِمُّ اَلْمُتْعَبُ اَلْكَالُّ فَيَجِدُ اَلرَّاحَةَ مِنْ أَوْصَابِهِ إِلَى أَشْبَاهِ هَذَا مِنَ اَلْمَآرِبِ اَلَّتِي تَعْرِفُ عِظَمَ مَوْقِعِهَا فِي وَقْتِ اَلْحَاجَةِ إِلَيْهَا فَإِنْ شَكَكْتَ فِي مَنْفَعَةِ هَذَا اَلْمَاءِ اَلْكَثِيرِ اَلْمُتَرَاكِمِ فِي اَلْبِحَارِ وَ قُلْتَ مَا اَلْإِرْبُ فِيهِ فعلم [فَاعْلَمْ] أَنَّهُ مُكْتَنَفٌ وَ مُضْطَرَبٌ مَا لاَ يُحْصَى مِنْ أَصْنَافِ اَلسَّمَكِ وَ دَوَابِّ اَلْبَحْرِ وَ مَعْدِنِ اَللُّؤْلُؤِ وَ اَلْيَاقُوتِ وَ اَلْعَنْبَرِ وَ أَصْنَافٍ شَتَّى تُسْتَخْرَجُ مِنَ اَلْبَحْرِ وَ فِي سَوَاحِلِهِ مَنَابِتُ اَلْعُودِ اَلْيَلَنْجُوجِ وَ ضُرُوبٍ مِنَ اَلطِّيبِ وَ اَلْعَقَاقِيرِ ثُمَّ هُوَ بَعْدُ مَرْكَبٌ لِلنَّاسِ وَ مَحْمِلٌ لِهَذِهِ اَلتِّجَارَاتِ اَلَّتِي تُجْلَبُ مِنَ اَلْبُلْدَانِ اَلْبَعِيدَةِ كَمِثْلِ مَا يُجْلَبُ مِنَ اَلصِّينِ إِلَى اَلْعِرَاقِ وَ مِنَ اَلْعِرَاقِ إِلَى اَلصِّينِ فَإِنَّ هَذِهِ اَلتِّجَارَاتِ لَوْ لَمْ يَكُنْ لَهَا مَحْمِلٌ إِلاَّ عَلَى اَلظَّهْرِ لَبَارَتْ وَ بَقِيَتْ فِي بُلْدَانِهَا وَ أَيْدِي أَهْلِهَا لِأَنَّ أَجْرَ حَمْلِهَا يُجَاوِزُ أَثْمَانَهَا فَلاَ يَتَعَرَّضُ أَحَدٌ لِحَمْلِهَا وَ كَانَ يَجْتَمِعُ فِي ذَلِكَ أَمْرَانِ أَحَدُهُمَا فَقْدُ أَشْيَاءَ كَثِيرَةٍ تَعْظُمُ اَلْحَاجَةُ إِلَيْهَا وَ اَلْآخَرُ اِنْقِطَاعُ مَعَاشِ مَنْ يَحْمِلُهَا وَ يَتَعَيَّشُ بِفَضْلِهَا»[5]
اگر آب به فراوانی یافت نمی‌شد و از چشمه‌ها نمی‌جوشید و در آب‌راهه‌ها و رودها جاری نمی‌گشت. مردم برای سیراب کردن خود و چهارپایان و گوسفندانشان و آبیاری مزارع و درختان و گونه‌های مختلف غلات در تنگنا قرار می‌گرفتند و آبی به حیوانات وحشی و پرندگان و درندگان نمی‌رسید و جایی برای زندگی ماهیان و جانوران دریایی وجود نمی‌داشت. در آب فوائد دیگری نیز هست که تو آن‌ها را می‌دانی اما از ارزش بسیارشان بی‌اطلاعی. گذشته از سودمندی بزرگ و شناخته شده آب در زنده نگهداشتن حیوانات و گیاهان روی زمین، آب با نوشیدنی‌ها مخلوط می‌شود و آن‌ها را ملایم و برای شخص گوارا می‌سازد. با آب بدن‌ها و وسائل زندگی را می‌شویند و از چرک و آلودگی پاک می‌کنند. خاک را می‌خیسانند و گِل می‌کنند برای خانه‌سازی و کشت و کار و آسیب آتش را وقتی که شعله‌ور می‌شود و می‌خواهد دامن انسان را بگیرد، مهار می‌کند. شئ‌ گلوگیر شده را با آب فرو می‌برند و انسان خسته و مانده با آب حمام می‌کند و نیروی تازه می‌گیرد و نیازهای دیگری که با آب برطرف می‌شود و تو اهمیت بزرگ آن‌ها را هنگام نیاز به آب پی خواهی برد. اگر در وجود و منفعت آب‌های فراوان و انبوه دریاها دچار شک شوی و بگویی این همه برای چیست؟ بدان که آب دریا پناه‌گاه و فضای باز برای زندگی انواع بی‌شمار ماهی‌ها و حیوانات دریایی و معدن مروارید و یاقوت و عنبر و دیگر چیزهای گران‌بهایی است که از دریا استخراج می‌شود. سواحل دریا نیز محلی است برای روییدن عود و چوب یَلَنجوج و انواع گیاهان معطر و دارویی، افزون بر این‌ها دریا مَرکب آدمی است و وسیله‌ای برای حمل کالاهای تجاری که از سرزمین‌های دور می‌آورند مثل آنچه از چین و عراق حمل می‌کنند و از بصره به کوفه می‌برند. اگر این بارهای تجاری جز بر پشت انسان یا حیوان حمل نمی‌شدند، بی‌شک به مقصد نمی‌رسیدند و در همان سرزمین و در دست صاحبانشان باقی می‌ماندند. چون مزد حمل کالاها از قیمت آن‌ها بیشتر می‌شد و هیچ‌کس زیر بار حمل آن‌ها نمی‌رفت و این امر دو مشکل در پی داشت: یکی نایاب شدن کالاهای متعددی که بسیار مورد نیاز مردم بود و دیگری قطع شدن روزی باربران و بازرگانانی که از این راه امرار معاش می‌کردند.

عسل قدری غلیظ است اما وقتی با آب مخلوط شود،‌ رقیق شده و خوردن آن راحت‌تر می‌شود.
چوب یلنجوج، چوبی خوشبو است که از آن به عنوان عطر استفاده می‌شود.

در فرهنگ قرآن و روایی از آب با عنوان دیگری نیز یاد شده است و آن «مبارک» است: ﴿وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَكًا﴾[6] و ما از آب پربرکتی از آسمان فرستادیم.

از آب به عنوان اولین عامل مادی خلقت انسان نیز یاد شده است: ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا﴾[7] او کسی است که از آب بشری آفرید.

آب عامل وجودی انسان و هر جنبنده‌ای است: ﴿وَاللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ﴾[8] و خداوند هر جنبنده‌ای را از آب آفرید.

عرش خداوند بر آب استوار است و اولین مخلوق مادی آب است. در روایتی در رابطه با آب چنین آمده است:

«فَأَوَّلُ مَا خَلَقَهُ مِنْ خَلْقِهِ اَلشَّيْءُ اَلَّذِي جَمِيعُ اَلْأَشْيَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ»[9]
نخستين چيزى‌كه آفريد آن بود كه همۀ اشياء از او است و آن، آب است.

براساس این روایت،‌ ریشه‌ی عالم جسمانی آب است.

از آیات قرآن به دست می‌آید که آب مایه سرسبز شدن زمین می‌شود: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً﴾[10] آیا ندیدی که خدا از آسمان آبی فرو بارد و زمین سبز و خرم گردد؟

آب مایه حیات‌بخشی زمین است: ﴿فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ﴾[11] زمین مرده بوسیله آب زنده می‌شود.

آب مایه رویش همه گیاهان در زمین است: ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ﴾[12] به برکت آب باران گیاهان غذایی و درمانی رویش می‌یابد.

آب مایه رویش حبوبات است که حکم غذا را برای انسان دارد: ﴿أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا﴾[13] ما آب باران فرو ریختیم ﴿ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا﴾[14] سپس زمین را از هم شکافتیم و ﴿فَأَنْبَتْنَا فِيهَا حَبًّا﴾[15] خداوند حبوبات گوناگونی را به برکت آب رویاند.

آب مایه قوام‌بخشی زمین است. در روایت آمده است:

«لَا قِوَامَ لِلْأَرْضِ إِلَّا بِالْمَاءِ»[16]
هیچ قوامی برای زمین وجود ندارد مگر بوسیله آب.

آنچه بیشتر شاهد بحث ما است، این است که آب مایه حیات مادی و معنوی انسان است.

به فرموده امام صادق (ع) درمان غلبه صفرا، ‌آشامیدن آب است. اگر فردی از اهل خانه بیمار می‌شد، امام (ع) می‌فرمودند: به صورت او نگاه کنید اگر زرد بود، می‌فرمودند:

«هُوَ مِنَ الْمِرَّةِ الصَّفْرَاءِ فَيَأْمُرُ بِمَاءٍ فَيُسْقَى»[17]
از مره‌ی صفراء‌ است و امر می‌کرد به او آب بدهند.

آب رافع خشکی است. امام صادق (ع) فرمودند: ما خشکی را با تری درمان می‌کنیم. پس یکی از درمان‌های یبوست آشامیدن آب است.

گفتیم علت وجود مادی انسان، آب است و تعبیر قرآن چنین است: ﴿خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ﴾[18] انسان از یک آب جهنده خلق شده است. انسان نطفه‌ای است که محصول دو آب مرد و زن است: ﴿يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ﴾[19] یکی از کمر مرد و دیگری از بین دو سینه زن است. به همین علت در روایات،‌ بسیاری از خوردنی‌ها سفارش شده تا آب بدن و کمر انسان تأمین شود و زمینه حیات انسان‌ها فراهم شود. به عنوان مثال میوه زردک،‌ آب را زیاد می‌کند کنایه از این که آب کمر را زیاد می‌کند.