درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن /ماهی در قرآن /

یکی دیگر از آیات طبی قرآن، آیه 14 سوره نحل است: ﴿وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ اوست که دریا را مسخر کرد تا از گوشت تازه آن بخورید و زیوری را که می‌پوشید از آن استخراج کنید و در آن کشتی‌ها را می‌بینی که آب را می‌شکافند تا از فضل خدا روزی بطلبید و باشد که شکر خدا به جای آرید.

شبیه این آیه در سوره فاطر آیه 12 آمده است: ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ ۖ وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا ۖ وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و دو دریا یکسان نیستند این یک شیرین و گوارا که نوشیدنش خوش‌گوار است و آن یک شور و تلخ است و از هر دو دریا گوشت تازه می‌خورید و وسائل زینتیِ پوشیدنی استخراج می‌کنید و کشتی‌ها را می‌بینی که دریا را می‌شکافند تا از فضل او روزی بجویند، امید است که سپاس‌گزاری کنید.

در ابتدای آیه 14 سوره نحل آمده: ﴿وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا﴾ او کسی است که دریا را مسخر و رام شما قرار داد. خداوند این قابلیت را به نظام طبیعت داده که تابع انسان باشد تا او بتواند استفاده‌های گوناگونی از برّ و بحر (خشکی و دریا) و آسمان و زمین ببرد. از آب دریا، و نفتی که در اعماق دریا و انرژی‌های مختلفی که در آن است، از جابجایی کالاها و محصولات از طریق کشتی‌ها بهره ببرد. همچنین از بخش زیادی از خوردنی‌ها مانند گوشت ماهیان، میگو، آبزیان، مرغان دریایی و از این قبیل که سرشار از پروتئین هستند، بهره‌مند شود.

شما می‌توانید با زیورآلاتی که از دریا استخراج می‌کنید از جمله صدف، مروارید، دُرّ، مرجان،‌ سنگ‌های قیمتی، خز و از این قبیل لباس‌های زینتی بسازید. لباس‌های زینتی حس زیبایی‌طلبی را ارضاء و انسان را از سرما و گرما محافظت می‌کنند. لباس‌ها و زیورآلات جنبه درمانی دارند و مایه سرور و شادی روح و جسم می‌شوند.

منافع درمانی سنگ‌ها را مفصلا در بحث سنگ‌درمانی مطرح کردیم. آن چیزی که بیشتر شاهد بخش ما است این بخش از آیه است: «لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا»

بیان کردیم که آیات طبی، آیاتی است که به خوردنی‌ها، نوشیدنی‌ها،‌ اعضاء‌ و جوارح انسان و منافعی که این اعضاء و جوارح برای انسان دارند،‌ علل بیماری‌ها، درمان آن‌ها‌ و عوامل پیشگیرانه بیماری‌ها اشاره داشته باشد. این آیه به بخشی از خوردنی‌های انسان اشاره می‌کند که از طریق ماهیان،‌ آبزیان و مرغان دریایی تأمین می‌شود. «لَحم» به معنای گوشت است و مصداق بارز «لَحْمًا طَرِيًّا» ماهی است.
گوشت به دو صورت وجود دارد:
گوشت قرمز که در آیات دیگر تحت عنوان «انعام» به آن اشاره شده است از جمله گوشت شتر،‌ گوسفند و از این قبیل.
گوشت سفید که شامل پرندگان، مرغان دریایی، ماهی‌ و آبزیان می‌شود. تعبیر «طَریّا»، ماهی‌های خشک شده را که در روایت با عنوان «قدید»‌ از آن یاد شده و باعث سست شدن معده می‌شود و ایجاد بیماری می‌کند، رد می‌کند. شما بایستی گوشت ماهی که تازه از آب گرفته شده را مصرف کنید و نه آن ماهی که شش ماه در نمک خوابانده و خشک شده باشد.

روایتی از امام کاظم (ع) وارد شده است:

«الْقَدِيدُ لَحْمُ سَوْءٍ وَ أَنَّهُ يَسْتَرْخِي فِي الْمَعِدَةِ وَ يُهَيِّجُ كُلَّ دَاءٍ وَ لَا يَنْفَعُ مِنْ شَيْ‌ءٍ بَلْ يَضُرُّهُ»[1]
گوشت خشک گوشت بدی است و موجب تنبلی معده و ضعف آن می‌شود و بیماری‌ها را تحریک می‌کند و هیچ منفعتی نداشته بلکه برای انسان ضرر هم دارد.

احتمال دیگر آن است که «طَریّا» به معنای تازه از آب گرفته شده، باشد،‌ یعنی مانده نباشد. گوشت باید تازه باشد یعنی چند روزی نمانده یا مدت زمان زیادی در فریزر منجمد نشده باشد. در غیر این صورت فایده‌ای که باید برای بدن داشته باشد را نخواهند داشت. ماهی تازه از آب گرفته شده، مفید است و مراد آیه از آوردن کلمه «طَریّا» این است که اگر افراد گرم مزاج می‌خواهند بوسیله ماهی صفرا یا خون خود را درمان کنند، بهتر است از تازه‌ی آن استفاده کنند. باید شرایطی فراهم شود که ماهیانی که از دریا گرفته می‌شوند در کمتر‌ین زمان ممکن در اختیار مردم قرار گیرند. منظور ماهی‌هایی است که در خود دریا هستند و ماهی‌های پرورشی که بعضا با غذاهای ناسالم و آلوده تغذیه می‌شوند، مراد نیست. مراد از قید «منه» این است که ماهی‌ در خود دریا رشد و تغذیه کرده باشد. مگر اینکه بگوییم اولویت اول، ماهی خودِ دریا است که از مواد دریا تغذیه می‌کند و ماهی‌های پرورشی به شرط تغذیه با غذاهای سالم در مرتبه بعد قرار می‌گیرند.

از آیه‌ی «وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ» می‌توان برداشت کرد که به شرط واردن نشدن ضایعات کارخانه‌ها به آب دریاها، می‌توان از آن استفاده کرد و حتی نوشید. قرآن تعبیر عجیبی بکار می‌برد و می‌فرماید: دو دریاست که یکی شیرین و دیگری تلخ است.
احتمالا منظور آیه این است که یک دریا است که نصف آن شیرین و نصف دیگرش تلخ است و این قدرت خداوند است. به احتمال دیگر دو دریا هستند و گذرگاه و تنگه‌ای بین آن دو است که آنان را به هم وصل می‌کند. نوشیدن دریای شیرین گوارا است و آیه کد می‌دهد که آب شیرین شایسته نوشیدن است. اما نوشیدن دریای دیگر که تلخ و شور است، نه تنها گوارا نیست بلکه ضرر هم دارد. آب شور و تلخ سنگین است و از این جهت باعث یبوست می‌شود. در این رابطه در روایت آمده است:‌

«وَ أَمَّا الْمِيَاهُ الْمَالِحَةُ الثَّقِيلَةُ فَإِنَّهَا تُيَبِّسُ الْبَطْنَ»[2]

بنابراین اگر ضایعات بشری و کارخانجات وارد آب دریا نشود و آن را فساد نکند، قابل شرب است.

طبق این آیه: ﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ﴾[3] خداوند آب دریا را گوارا قرار داد و مردم آن را خراب کردند و دیگر «عَذْبٌ فُرَاتٌ» و «سَائِغٌ شَرَابُهُ» نیست. ما به دست خودمان آب دریا را خراب کردیم و طبیعتا نمی‌توانیم از آن استفاده کنیم. از هر دو دریا ماهی به دست می‌آید که گوشتش خوشمزه و درمان است.

گاهی ماهی در قرآن با عنوان «نون» یاد شده است، مانند ﴿وَذَا النُّونِ﴾[4] ، منظور حضرت یونس (ع) است که مصاحب ماهی بود. گاهی با عنوان «الْحُوت» و «حِيتَان» نیز از آن یاد شده است.

اهمیت گوشت ماهی در روایات

روایتی از امام کاظم (ع) داریم که حضرت فرمودند:

«عَلَيْكُمْ بِالسَّمَكِ فَإِنَّهُ إِنْ أَكَلْتَهُ بِغَيْرِ خُبْزٍ أَجْزَأَكَ وَ إِنْ أَكَلْتَهُ بِخُبْزٍ أَمْرَأَكَ‌»[5]
بر شما باد به خوردن گوشت ماهی،‌ اگر بدون نان ماهی بخوری تو را کفایت می‌کند و اگر با نان بخوری گوارا و برای معده سبک است.

منظور امام این است که ماهی می‌تواند به عنوان یک غذا محسوب شود و سیر کننده است. آیه‌ی ﴿آتِنَا غَدَاءَنَا﴾[6] که در مورد داستان حضرت موسی (ع) و حضرت خضر (ع) است، شاهد این است که حضرت موسی (ع) از گوشت ماهی استفاده می‌کردند و به عنوان غذا به آن نگاه می‌شد.

در روایتی حمیری می‌گوید:

«كتبت إلى أبي محمّد علیه السلام أشكو إليه دما و صفراء و قال: إذا احتجمت هاجت بي الصفراء، و اذا أخّرت الحجامة أضرّ بي الدّم فما ترى في ذلك: فكتب (ع) إحتجم و كل على أثر الحجامة سمكا طريا كبابا قال: فأعدت عليه المسألة فكتب إليّ: إحتجم و كل على أثر الحجامة سمكا طرّيا كبابا بماء و ملح قال: فاستعملته فكنت في عافية و صار غذائي‌»[7]
محمد بن یحیی می‌گوید: به امام حسن عسکری (ع)‌ نامه نوشتم که غلبه خون و صفرا دارم. اگر حجامت کنم، صفراء هیجان پیدا می‌کند و اگر حجامت نکنم غلبه خون به من آسیب می‌رساند چه کنم؟ امام (ع) برای من نوشت: حجامت کن و بعد از حجامت ماهی تازه کباب شده بخور. دوباره در نامه‌اى همان سؤال را از حضرت پرسيدم، در جوابم نوشتند: حجامت كن و بلافاصله بعد از حجامت، ماهى تازه با آب و نمك بخور. اين دستور را انجام دادم و سلامتى برايم حاصل شد و اين غذاى من شد.

«سمكا طرّيا» از آیه قرآن گرفته شده است. ظاهرا راوی غلبه صفرای زیادی داشته و خوردن ماهی کبابی به تنهایی کفایت نکرده بود. بنابراین حضرت توصیه کردند ماهی تازه کباب شده با آب و نمک بخورد. ماهی کباب شده با آب و نمک به این صورت است که ماهی را در آب و نمک قرار دهد و کباب کند یا کباب کند و بعد در آب و نمک قرار دهد. افراد صفراوی مزاج مقدار زیادی از نمک بدن‌شان را از طریق تعریق از دست می‌دهند. امام فرمودند: ماهی را کباب کن، تا اشتهایش باز شود. چرا که صفراوی مزاج‌ها اشتهای کمی دارند. از طرفی گرمی، تعریق و خشکی بدن زیادی دارند. ماهی سرد و تر است. با سردی و تری ماهی به ترتیب گرمی و خشکی صفرا درمان می‌شود. با آب و نمک هم نقیصه‌های صفرا جبران می‌شود.

نکته: ماهی برای فردی که مزاجش معتدل است،‌ مناسب است اما باید بعد از آن چیزی گرم مصرف کند تا مزاجش معتدل بماند. اما کسانی که غلبه صفرا یا خون دارند بعد از خوردن ماهی نیازی به خوردن مصلحاتی مانند عسل و ماهی ندارند. ماهی حرارت صفراوی و دموی مزاج‌ها را کم می‌کند. خوردن مصلح بعد از ماهی،‌ سردی ماهی را کم‌ و آن را بی‌خاصیت می‌کند. افرادی که غلبه باد، بلغم یا سودا دارند، دو کار می‌توانند انجام دهند:
1- بهترین کار این است که ماهی نخورند و بجای آن از گوشت‌هایی با طبع گرم مانند گوشت شتر یا گوشت معتدل مانند گوشت قوچ استفاده کنند.
2- ماهی بخورند اما میزان مصلح آن را زیاد کنند. به یک قاشق عسل یا یک دانه خرما قناعت نکنند. همچنین می‌توانند از مصلحاتی مانند عسل و خرما با هم استفاده کنند یا اینکه از داروی هاضوم استفاده کنند و نیز ادویه‌جات گرم مانند فلفل، دارچین،‌ زنجفیل روی ماهی بریزند.

در برخی روایات وارد شده که مداومت بر خوردن ماهی مناسب نیست. خوردن ماهی مناسب و مطلوب است اما نباید بر خوردن آن مداومت داشت.

امیرالمؤمنین (ع) فرمودند:

«لَاتُدْمِنُوا أَكْلَ السَّمَكِ فَإِنَّهُ يُذِيبُ الْجَسَدَ»[8]
بطور مداوم گوشت ماهی نخورید، زیرا گوشتِ بدن را آب می‌کند.

با توجه به روایت آیا کسی که صفرایش همیشه بالا است و هیجان خون دارد،‌ نباید بر خوردن ماهی مداومت داشته باشد؟

سوالی که پیش می‌آید این است که آیا خوردن هر ماهی دریا حلال است؟ خیر، ما بایستی به پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) که شارحان و مفسران قرآن کریم هستند، مراجعه کنیم تا حلال و حرام خدا را بیان کنند. ماهی دو قسم است: پولک‌دار و بدون پولک. ماهی پولک‌دار حلال و ماهی بدون پولک حرام است. چرا ماهی بدون پولک حرام است؟ رازش این است که ماهی بدون پولک از مسوخات است. اینان جنیان و انسان‌های شروری بودند که قبلا گناه کردند و خداوند آنان را مسخ کرد. انسان، انسان دیگر را نمی‌خورد و اکراه دارد.

حماد بن عثمان می‌گوید:

«قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ اَلْحِيتَانُ مَا يُؤْكَلُ مِنْهَا فَقَالَ: مَا كَانَ لَهُ قِشْرٌ»[9]
(ع) گفتم: قربانتان گردم! کدام نوع ماهی‌ها خورده می‌شوند؟ حضرت فرمودند: آن‌كه فلس و پولك دارد.

در روایتی امام صادق (ع) از امیرالمؤمنین (ع) نقل می‌کند:

«أَنَّ أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ كَانَ يَرْكَبُ بَغْلَةَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ يَمُرُّ بِسُوقِ اَلْحِيتَانِ فَيَقُولُ أَلاَ لاَ تَأْكُلُوا وَ لاَ تَبِيعُوا مَا لَمْ يَكُنْ لَهُ قِشْرٌ»[10]
امير مؤمنان علی (ع) همواره بر مَرکب رسول خدا (ص) سوار مى‌شدند، آن‌گاه به بازار ماهى‌فروشان می‌رفتند و می‌فرمودند: آگاه باشيد! ماهيانى را كه پولك ندارند نخوريد و خريد و فروش نكنيد.

ماهی بدون پولک، مالیت ندارد. در رابطه با اینکه پولک ماهی باید با چشم مسلح یا غیرمسلح دیده شود، برخی فقها گفتند باید با چشم سر دیده شود. اما امام راحل،‌ مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، آقای فاضل و خیلی دیگر از فقها می‌فرمایند اگر با چشم مسلح پولک ماهی مشخص شود، کافی است. مانند ماهی خاویار که پولک آن بوسیله میکروسکوپ مشخص شده و همین که مشخص شده پولک دارد، کافی است.

میگو در روایات

میگو از مصادیق ماهی در روایات معرفی شده است.
عمر بن حنظله می‌گوید:

«حَمَلْتُ الرَّبِيثَا يَابِسَةً فِي صُرَّةٍ فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَسَأَلْتُهُ عَنْهَا فَقَالَ كُلْهَا وَ قَالَ لَهَا قِشْرٌ»[11]
مقداری میگوی خشک به همراه داشتم. بر امام صادق (ع)‌ وارد شدم و درباره آن پرسیدم. حضرت فرمودند: از آن بخور که فلس‌دار باشد.

«ربیثا» نوعی ماهی کوچک و میگو را گویند. میگو در روایت با عنوان «اِربیان» نیز یاد شده است.

یونس بن عبدالرحمن گوید:

«قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي أَكْلِ الْإِرْبِيَانِ قَالَ: فَقَالَ لِي لَا بَأْسَ بِذَلِكَ وَ الْإِرْبِيَانُ ضَرْبٌ مِنَ السَّمَكِ قَالَ قُلْتُ قَدْ رَوَى بَعْضُ مَوَالِيكَ فِي أَكْلِ الرَّبِيثَا قَالَ فَقَالَ لَا بَأْسَ»[12]
به امام کاظم (ع)‌ گفتم: فدایت شوم، در رابطه با خوردن میگو چه می‌فرمایید؟ امام فرمودند: اشکالی ندارد و اربیان (میگو) نوعی ماهی است. گفتم: بعضی از دوستان شما در رابطه با ربیثا سوال می‌کنند. امام فرمودند: اشکالی ندارد.

میگو نوعی ماهی به حساب می‌آید و فلس‌دار است از این جهت مشکلی ندارد.

در روایتی امام (ع) فرمودند: آیا نمی‌بینی که میگو در پوشش خود حرکت می‌کند. یعنی فلس دارد.

تذکیه آبزیان

تذکیه آبزیان به این صورت است:
2- گرفتن آن‌ها در خارج از آب در حال زنده بودن: گاهی آب دریا، ماهی‌ها را به سمت خشکی آورده و آن‌ها در خشکی می‌میرند. اگر مرده‌ی آن‌ها را کنار دریا یافتید نمی‌توانید بخورید. اما ماهی‌هایی که دریا آنان را به خشکی آورده و شما آ‌ن‌ها را زنده گرفتید، حلال هستند.