درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن /فرآیند تولید شیر و اهمیت آن /

آیه چهارم: ﴿وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ

از دیگر آیات الأبدان که به یکی از موضوعات طبی می‌پردازد و فوائد طبی را مطرح می‌کند، آیه 66 سوره نحل است: ﴿وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً ۖ نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِلشَّارِبِينَ﴾ و در دام‌ها برایتان عبرتی است،‌ از آنچه در لابلای شکم‌ آن‌ها است از میان سرگین و خون، شیر ناب به شما می‌نوشانیم که برای نوشندگان گوارا است.

«انعام» شامل گاو،‌ گوسفند، بز، شتر و ... می‌شود. منفعت غالب حیواناتی مانند اَستر، الاغ و قاطر، سواری دادن و بارکشی و به تعبیر قرآن زینت است.

نکات آیه:

«سَقْیْ» به معنای یک بار نوشاندن است. اما در این آیه نکته لطیفی وجود دارد و آن این است که کلمه «اِسقاء» در باب «افعال» بکار برده شده که به معنای نوشاندن مداوم است. مرحوم شیخ طوسی در کتاب تبیان این نکته را بیان می‌کند که نعمت شیر چهارپایان یک نعمت خدادادی دائمی است و ویژه‌ی یک روز، دو روز، یک ماه و یک فصل نمی‌باشد. زیرا بدن انسان در تمام دوران زندگی نیاز به این ماده غذایی دارد.

«فَرث» در لغت به معنای غذای هضم شده‌ی درون معده است که به مجرد رسیدن به روده‌ها ماده‌ی حیاتی آن جذب بدن می‌گردد و تفاله‌های آن به خارج فرستاده می‌شود. زمانی که این غذای هضم شده در درون معده قرار دارد، به آن «فرث» گویند و هنگامی که تفاله‌های آن خارج شد، «رَوث» گویند. بنابراین فرث، گیاه جویده شده درون شکمبه می‌باشد که هنوز مواد غذایی آن به وسیله روده‌ها جذب نشده باشد.

«دَم» به معنای خون است که خوردن آن به صریح آیات قرآن حرام است. وقتی حیوان علوفه می‌خورد، این علوفه‌ها وارد معده می‌شود و هضم اولیه انجام می‌گیرد. علوفه هضم شده نهایتا باید تبدیل به خون شود. مرحله‌ای بین «فرث» و «دم» وجود دارد که علف هضم شده به مرحله جذب کامل نرسیده که تبدیل به خون شود. بین این دو مرحله، خداوند آن را تبدیل به شیر می‌کند و نمی‌گذارد به مرحله خون برسد.
وقتی انسان غذا می‌خورد، بعد از هضم عصاره‌اش وارد کبد می‌شود و کبد آن را تبدیل به خون می‌کند. وقتی مادر غذا می‌خورد،‌ غذا بعد از هضم شدن و عصاره‌گیری دو مرحله دارد: در یک مرحله باید تبدیل به شیر و در مرحله‌ای نهایتا باید تبدیل به خون شود. تبدیل عصاره غذا به شیر بین هضم اولیه و تبدیل نهایی به خون شدن است. در بدن انعام نیز همین اتفاق می‌افتد. قبل از تبدیل نهایی که مرحله تبدیل شدن به خون است، «فرث» در مرحله متوسط تبدیل به شیر می‌شود. «اینجاست که خداوند شیر را بوجود می‌آورد. شیر ترکیبی متوسط میان خون و فرث می‌باشد نه خون تصفیه شده است و نه غذای هضم شده. از دومی فراتر می‌رود و به اولی که خون باشد، نمی‌رسد.»

«لبن» به معنای شیر است. اشاره کردیم که «لبن» شیر انعامی از جمله گاو، شتر، بز و گوسفند را در بر می‌گیرد. شیر زود خراب می‌شود به همین علت خداوند متعال در توصیف شیر بهشتی فرمود: ﴿وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ﴾[1] در بهشت رودهایی از شیر در جریان است که طعمش تغییر نمی‌کند. شیر بهشتی برخلاف مواد لبنی دنیا که بعد از چند ساعت ممکن است فاسد شود و قابل شرب نباشد، همیشه طعم اولیه خود را دارد و فاسد نمی‌شود.

«خالص» به معنای صاف و بدون مخلوط شدن با چیزی دیگر است. شاید با همین معنا، برخی این تعبیر قرآنی در مورد شیر را اشاره به تأثیر فوق العاده آن در استخوان سازی می‌دانند. از این رو در احکام شیرخوارگی بحث شده اگر کودکی از مادری به مقداری شیر بخورد که استخوان محکم گردد و گوشت بروید، کودک به آن مادر و شوهر آن زن محرم می‌شود. از سویی دیگر گفته شده که اگر کودک 15 بار متوالی یا یک شبانه روز شیر بخورد، باز به آن زن و شوهرش محرم می‌شود. نتیجه آنکه تغذیه با شیر در یک شبانه روز در تقویت استخوان‌ها و رویاندن گوشت تأثیر دارد.

«سائغ» به معنای گوارا و فرو رفتن از حلق به آسانی می‌باشد. زیرا شیر خوش نوش و سهل التناول است.

«عبرة» گذشتن از حالی به حال دیگر است و حالتی است که از شناخت محسوس به شناخت غیر محسوس رسیده می‌شود و در آن معنای نفوذ نهفته شده است.

هدف و مقصود خداوند متعال از بیان این نکته آن است که ما عبرت بگیریم. او دستگاهی ساخته که با دریافت علف، شیر بیرون می‌دهد. کدام دستگاه بشری سراغ دارید که چنین کاری انجام دهد؟ بنابراین جای تأمل و تفکر دارد. منظور، عبور کردن از ظاهر و به باطن رسیدن، عبور کردن از محسوس و به غیب و خدای انعام رسیدن است.
نکات دیگری در آیه وجود دارد. انسان‌ها گل سرسبد هستی هستند و خداوند برای انسان‌ها بسیار سرمایه‌گذاری کرده است. او انعام را طبق آیه «وَإِنَّ لَكُمْ» به نفع انسان‌ها خلق کرده است. از شیر، گوشت و لبنیات آنان مانند کره، پنیر، قارا، ماست، روغن حیوانی و ... بهره می‌برید. خداوند متعال تنها یکی از خواص انعام،‌ یعنی شیر را ذکر می‌کند. در دل شیر، لبنیات دیگر نهفته شده است. شیر خالص که با چیز دیگری مخلوط نشده است. ممکن است برخی به شیر، آب اضافه کنند که دیگر خالص نخواهد بود. اگر انعام علوفه‌های گوناگونی مصرف کنند، شیری تولید می‌کنند که غذا و هم دواء است. زیرا در میان گیاهان، گیاهان عقاقیر (درمانی) وجود دارد که ویژگی‌های آنان به شیر منتقل می‌شود.

سوال: چرا گفته می‌شود کیفیت شیر گاو زرد با شیر گاو به رنگی دیگر متفاوت است؟

فوائد شیر از دیدگاه روایات

در روایات فوائدی برای شیر بیان شده است:

غذایی کامل است.

در روایتی آمده شیر یک غذای کامل است. باید به شیر به عنوان یک غذا نگاه کرد. انواع مواد معدنی از جمله سدیم، پتاسیم، کلسیم،‌ منیزیم،‌ فسفر،‌ مس‌، روی،‌ آهن، ید،‌ گوگرد،‌ کلر،‌ گازهای اکسیژن،‌ ازت، کربنیک و مواد قندی به صورت لاکتوز در شیر وجود دارد و نیز دارای ویتامین‌های ب،‌ پ،‌ آ و‌ د می‌باشد. از این جهت در روایت داریم:

«لَيْسَ يُجْزِي مَكَانَ اَلطَّعَامِ وَ اَلشَّرَابِ غَيْرُ اَللَّبَنِ»[2]
.

تنها چیزی که می‌تواند جای آب و غذا را کاملا بگیرد،‌ شیر بگیرد.

شیر زائل کننده اندوه است

امام صادق (ع) در رابطه با یکی از غذاهایی که اصل آن شیر است، فرمودند:

«إِنَّ التَّلْبِينَ يَجْلُو قَلْبَ الْحَزِينِ كَمَا تَجْلُو الْأَصَابِعُ الْعَرَقَ مِنَ الْجَبِينِ»[3]
قلب غمناک را جلا می‌دهد همان‌گونه كه انگشتان دست، عرق پيشانى را از چهره می‌زداید.

غذایی که با آرد، شیر و عسل تهیه می‌شود یا شیربرنج، قلب غمناک را صفا و جلا می‌دهد.

عامل تقویت بدن و رافع ضعف بدن

فردی نزد امام صادق (ع) آمد و گفت:

«إِنِّي أَجِدُ اَلضَّعْفَ فِي بَدَنِي فَقَالَ لَهُ عَلَيْكَ بِاللَّبَنِ فَإِنَّهُ يُنْبِتُ اَللَّحْمَ وَ يَشُدُّ اَلْعَظْمَ»[4]
من در بدن خود احساس ضعف می‌کنم. حضرت به او فرمودند: بر تو باد به نوشیدن شیر چرا که موجب رویش گوشت و تقویت استخوان می‌شود.

در روایتی در مورد غذای شیر و گوشت آمده است:

«شَکَا نُوحٌ‌ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِلَى‌ رَبِّهِ‌ عَزَّ وَ جَلَّ ضَعْفَ بَدَنِهِ فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَیْهِ أَنِ اطْبُخِ اللَّحْمَ بِاللَّبَنِ فَکُلْهَا فَإِنِّی جَعَلْتُ الْقُوَّةَ وَ الْبَرَکَةَ فِیهِمَا»[5]
حضرت نوح (ع) محضر خدا از ضعف بدنش شکایت کرد و خدا به او وحی فرمود گوشت را با شیر بپز و آن را بخور، زیرا قوت و برکت را در این دو قرار دادم.

ترکیب شیر و گوشت قوت و برکت دارد. قوت در گوشت و برکت در شیر است. ترکیب این دو، باعث جمع قوت و برکت می‌شود و غذایی بسیار مقوی و پرانرژی می‌شود.

تقویت کننده نیروی جنسی

شیر تازه به همراه عسل تقویت‌کننده نیروی جنسی است. امام صادق (ع) فرمودند:

«اللَّبَنُ الْحَلِيبُ لِمَنْ تَغَيَّرَ عَلَيْهِ مَاءُ الظَّهْرِ»[6]
شیر تازه برای کسی که آب کمرش کدر شده است و ناصاف است، مفید است.

امام کاظم (ع) فرمودند:

«مَنْ تَغَيَّرَ عَلَيْهِ مَاءُ اَلظَّهْرِ فَإِنَّهُ يَنْفَعُ لَهُ اَللَّبَنُ اَلْحَلِيبُ وَ اَلْعَسَلُ»[7]

کنایه از این است که شیر تازه و عسل آب کمر را زیاد و تقویت می‌کند.

شفاء بیماری‌ها

در روایات زیادی از شیر به عنوان شفاء از بیماری‌ها یاد شده است. امیرالمؤمنین (ع) فرمودند:

«حَسْوُ اَللَّبَنِ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ إِلاَّ اَلْمَوْتَ»[8]

در روایتی آمده:

«أَلْبَانُ اللِّقَاحِ شِفَاءٌ مِنْ‌ كُلِ‌ دَاء وَ عَاهَةٍ فِي الْجَسَدِ»[9]
شیر شتر شفاء هر درد و بیماری جسمانی است.

در روایتی دیگر چنین آمده است:

«فِيهِ شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ عَاهَةٍ فِي اَلْجَسَدِ وَ هُوَ يُنَقِّي اَلْبَدَنَ وَ يُخْرِجُ دَرَنَهُ وَ يَغْسِلُهُ غَسْلاً»[10]
در شیر شتر شفاء هر درد و بیماری جمسانی است و و بدن را پاکسازی می‌کند و چرک را خارج می‌کند و بدن را می‌شوید شستنی.

شیر شتر بدن، ریه‌ها و رگ‌ها را شست‌و شو را می‌دهد.

سیره پیامبر (ص) نیز چنین بود:

«كَانَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يُحِبُّ مِنَ اَلشَّرَابِ اَللَّبَنَ»[11]
حضرت پیامبر‌ (ص) در میان نوشیدنی‌ها شیر را دوست داشتند.

در روایتی آمده است:

«لَمْ يَكُنْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يَأْكُلُ طَعَاماً وَ لَا يَشْرَبُ شَرَاباً إِلَّا قَالَ اللَّهُمَّ بَارِكْ لَنَا فِيهِ وَ أَبْدِلْنَا بِهِ خَيْراً مِنْهُ إِلَّا اللَّبَنَ فَإِنَّهُ كَانَ يَقُولُ اللَّهُمَّ بَارِكْ لَنَا فِيهِ وَ زِدْنَا مِنْهُ‌»[12]
یامبر (ص) غذایی نمی‌خوردند و چیزی نمی‌نوشیدند مگر اینکه دعا می‌کردند: خداوندا در آن به ما برکت بده و آن را برای ما به بهتر تبدیل کن مگر برای شیر که دعا می‌کردند: خداوندا برای ما در آن برکت بده و برای ما آن را زیاد کن.